ISSN 2616-6771 eISSN 2617-9962
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетiнiң
ХАБАРШЫСЫ BULLETIN
of L.N. Gumilyov Eurasian National University
ВЕСТНИК
Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева
ХИМИЯ. ГЕОГРАФИЯ. ЭКОЛОГИЯ сериясы
CHEMISTRY. GEOGRAPHY. ECOLOGY Series
Серия ХИМИЯ. ГЕОГРАФИЯ. ЭКОЛОГИЯ
№1(130)/2020
1995 жылдан бастап шығады Founded in 1995
Издается с 1995 года
Жылына 4 рет шығады Published 4 times a year Выходит 4 раза в год
Нұр-Сұлтан, 2020
Nur-Sultan, 2020
Нур-Султан, 2020
Бас редакторы:
г.ғ.д., проф.
Джаналеева К.М. (Қазақстан)
Бас редактордың орынбасары Тәшенов Ә.К., х.ғ.д., проф. (Қазақстан) Бас редактордың орынбасары Берденов Ж.Г., PhD (Қазақстан)
Редакция алқасы Айдарханова Г.С. б.ғ.д., проф. (Қазақстан) Амерханова Ш.К. х.ғ.д., проф.(Қазақстан) Байсалова Г.Ж. PhD, доцент (Қазақстан) Бейсенова Р.Р. б.ғ.д, проф. (Қазақстан) Бакибаев А.А. х.ғ.д., проф. (Ресей) Барышников Г.Я. г.ғ.д., проф. (Ресей)
Ян А. Вент Хабилит. докторы, проф. (Польша) Жакупова Ж.Е. х.ғ.к, доцент (Қазақстан)
Досмагамбетова С.С. х.ғ.д., проф. (Қазақстан) Еркасов Р.Ш. х.ғ.д., проф. (Қазақстан) Жамангара А.К. б.ғ.к., доцент (Қазақстан) Иргебаева И.С. х.ғ.д., проф. (Қазақстан) Хуторянский В.В. PhD, проф. (Ұлыбритания) Копишев Э.Е. х.ғ.к., доцент м.а. (Қазақстан) Уәли А.С. х.ғ.к, доцент (Қазақстан) Масенов Қ.Б. т.ғ.к., доцент (Қазақстан) Мустафин Р.И. PhD, доцент (Ресей) Озгелдинова Ж. PhD (Қазақстан)
Рахмадиева С.Б. х.ғ.д., проф. (Қазақстан) Сапаров Қ.Т., г.ғ.д ., проф. (Қазақстан) Саипов А.А. п.ғ.д., проф. (Қазақстан) Саспугаева Г.Е. PhD (Қазақстан)
Шапекова Н.Л. м.ғ.д., проф. (Қазақстан) Шатрук М. PhD, проф. (АҚШ) Атасой E. PhD, проф. (Түркия)
Редакцияның мекенжайы: 010008, Қазақстан, Нұр-Сұлтан,қ., Сәтбаев к-сi, 2, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетi, 402 б.
Тел: +7 (7172) 709-500 (iшкi 31-428). E-mail: [email protected] Жауапты хатшы, компьютерде беттеген А. Нұрболат
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетiнiң Хабаршысы. Химия. География.
Экология сериясы
Меншiктенушi: ҚР БҒМ "Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетi" ШЖҚ РМК Мерзiмдiлiгi: жылына 4 рет.
Қазақстан Республикасыңың Ақпарат және коммуникациялар министрлiгiнде 27.03.2018ж.
№16997-ж тiркеу куәлiгiмен тiркелген. Тиражы: 25 дана
Типографияның мекенжайы: 010008, Қазақстан, Нұр-Сұлтан, қ., Қажымұқан к-сi, 12/1, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетi
Tел: +7 (7172)709-500 (iшкi 31-428). Сайт: http://bulchmed.enu.kz
c
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетi
Editor-in-Chief
Doctor of Geographic Sciences, Prof.
Dzhanaleyeva K.M. (Kazakhstan)
Deputy Editor-in-Chief Tashenov A.K., Doctor of Chemical Sciences, Prof.(Kazakhstan)
Deputy Editor-in-Chief Berdenov Zh.G., PhD (Kazakhstan) Editorial board
Aydarkhanova G.S. Doctor of Biological Sciences, Assoc. Prof. (Kazakhstan) Amerkhanova Sh. K. Doctor Chemical Sciences, Prof.(Kazakhstan)
Baysalova G.Zh. PhD, Assoc.Prof. (Kazakhstan)
Beysenova R.R. Doctor of Biological Sciences, Prof.(Kazakhstan) Bakibayev А.А. Doctor of Chemical Sciences, Prof. (Russia) Baryshnikov G.Ya. Doctor of Geographic Sciences, Prof. (Russia) Jan A. Wendt Dr.habil., Prof.(Poland)
Dzhakupova Zh.E. Can. of Chemical Sciences, Assoc. Prof. (Kazakhstan) Dosmagambetova S.S. Doctor of Chemical Sciences, Prof. (Kazakhstan) Erkassov R.Sh. Doctor of Chemical Sciences, Prof. (Kazakhstan) Zhamangara A.K. Can. of Biological Sciences, Assoc. Prof. (Kazakhstan) Irgibayeva I.S. Doctor Chemical Sciences, Prof.(Kazakhstan)
Khutoryanskiy V.V. PhD, Prof. (Great Britain)
Kopishev E.E. Can. of Chemical Sciences, acting ass.prof.(Kazakhstan) Uali A.S. Can. of Chemical Sciences, Assoc. Prof.(Kazakhstan) Massenov K.B. Can. of Technical Sciences, Assoc. Prof. (Kazakhstan) Mustafin R.I. PhD, Assoc.Prof.(Russia)
Ozgeldinova Zh. PhD (Kazakhstan)
Rakhmadiyeva S.B. Doctor. of Chemical Sciences, Prof. (Kazakhstan) Saparov K.T., Doctor of Geographic Sciences, Prof. (Kazakhstan) Saipov A.A. Doctor of Pedagogical Sciences, Prof.(Kazakhstan) Saspugayeva G. E. PhD, Assoc. Prof. (Kazakhstan)
Shapekova N.L. Doctor of Medical Sciences, Prof. (Kazakhstan) Shatruk M. PhD, Prof. (USA)
Atasoy E. PhD, Prof. (Turkey)
Editorial address: 2, Satpayev str., of. 402, L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan, 010008
Теl.: +7 (7172) 709-500 (ext. 31-428), E-mail: [email protected] Responsible secretary, computer layout: A. Nurbolat
Bulletin of the L.N. Gumilyov Eurasian National University. Chemistry. Geography. Ecol- ogy Series
Owner: Republican State Enterprise in the capacity of economic conduct "L.N. Gumilyov Eurasian Na- tional University" Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan
Periodicity: 4 times a year
Registered by the Ministry of Information and Communication of the Republic of Kazakhstan. Registration certificate №16997-ж from 27.03.2018. Circulation: 25 copies
Address of Printing Office: 13/1 Kazhimukan str., L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur- Sultan, Kazakhstan 010008
Tel: +7 (7172) 709-500 (ext.31-428). Website: http://bulchmed.enu.kz
c L.N.Gumilyov Eurasian National University
Главный редактор д.г.н., проф.
Джаналеева К.М. (Казахстан)
Зам. главного редактора Ташенов А.К., д.х.н, проф.(Казахстан) Зам. главного редактора Берденов Ж.Г., PhD (Казахстан)
Редакционная коллегия Айдарханова Г.С. д.б.н., доцент (Казахстан) Амерханова Ш.К. д.х.н., проф (Қазақстан) Байсалова Г.Ж. PhD, доцент (Казахстан) Бейсенова Р.Р. д.б.н.,проф. (Казахстан) Бакибаев А.А. д.х.н., проф. (Россия) Барышников Г.Я. д.г.н., проф. (Россия) Ян А.Вент Хабилит. доктор (Польша) Джакупова Ж.Е. к.х.н., доцент (Казахстан) Досмагамбетова С.С. д.х.н., проф. (Казахстан) Еркасов Р.Ш. д.х.н., проф. (Казахстан) Жамангара А.К. к.б.н., доцент (Казахстан)
Иргибаева И.С. д.х.н., проф., доцент (Казахстан) Хуторянский В.В. PhD, проф. (Великобритания) Копишев Э.Е. к.х.н., и.о. доцент (Казахстан) Уали А.С. к.х.н., доцент (Казахстан) Масенов K.Б. к.т.н., доцент (Казахстан) Мустафин Р.И. PhD, доцент (Ресей) Озгелдинова Ж. PhD (Казахстан)
Рахмадиева С.Б. д.х.н., проф. (Казахстан) Сапаров Қ.Т. д.г.н., проф. (Казахстан) Саипов А.А. д.п.н., проф. (Казахстан) Саспугаева Г.Е. PhD, доцент (Казахстан) Шапекова Н.Л. д.м.н., проф. (Казахстан) Шатрук М. PhD, проф. (США) Атасой E. PhD, проф.(Түркия)
Адрес редакции: 010008, Казахстан, г. Нур-Султан, ул. Сатпаева, 2, Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева, каб. 402
Тел: +7(7172) 709-500 (вн. 31-428). E-mail: [email protected] Ответственный секретарь, компьютерная верстка: А. Нурболат
Вестник Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия:
Химия. География. Экология.
Собственник: РГП на ПХВ "Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева" МОН РК Периодичность: 4 раза в год. Зарегистрирован Министерством информации и коммуникаций Республики Казахстан.
Регистрационное свидетельство №16997-ж от 27.03.2018г. Тираж: 25 экземпляров Адрес типографии: 010008, Казахстан, г. Нур-Султан, ул. Кажимукана, 13/1.
Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева. Tел.: +7(7172)709-500 (вн.31-428).
Сайт: http://bulchmed.enu.kz
c Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева
Л.Н. ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТIНIҢ ХАБАРШЫСЫ. ХИМИЯ. ГЕОГРАФИЯ. ЭКОЛОГИЯ СЕРИЯСЫ
№1(130)/2020
ХИМИЯ ХИМИЯ
Аубакирова Р.А., Иващенко Е.Н., Саурбаева Б.С., Даумова Г.К. Анықталмағыштық металлургиялық өнiмдердi аналитикалық бақылауда сапаны арттырушы құрал ретiнде
11 Бакибаев А.А., Садвакасова М.Ж., Еркасов Р.Ш., Атагулова А.Е. N-алкил-N’-
арилалкилмочевиналарды ядролық магниттiк резонанс әдiсiмен идентификациялау және талдау
18
Oрынбacaр Р.O., Кaйнeнoвa Т.C., Тacтaнoвa Л .К.Кeнoрындaрдaғы құрaмы әртүрлi мұнaй шикiзaтын өңдeудe нeгiзгi көрceткiштeрдi caлыcтырмaлы тaлдaу
23 Кабдулкаримова К.К., Оралбекова Ә.М., Науырызбек С. Жiпше тәрiздi балдырлардың
өкiлдерiне ауыр металл тұздарының әсерi
29 Конуспаев С.Р., Шаймардан М., Нұрлан Ә. Бензолды гидрлеудiң родий катализаторына
жаңа көмiр тасымалдағыштарын жасау
35 Кусаинова Б.М., Тажкенова Г.К., Казаринов И.А. Табиғи саз кен орындарының физика-
химиялық қасиеттерi
42 Құланкәдiр А.Ш., Досмағамбетова С.С., Тосмағанбетова К.С. Кобальт(II) иондарын
су ерiтiндiлерiнен органикалық реагенттер балқымасымен экстракциялық алу және аналитикалық анықтау әдiсiн жасау
48
Ташенов А.К., Кабылова А.С., Фронтасьева M.В., Омарова Н.M., Моржухина С.В.
Қарағанды облысында мүк-биомониторингi әдiсi негiзiнде ауыр металдар мен басқа да токсиндi элементтердiң ауаға түсуiн зерттеу
54
Тaстaновa Л.К., Мурaтқaлий A.М. Циклоaлкaндaрды тотықтыру процeстерiне aрнaлғaн тeмiрқұрaмдaс кaтaлизaторлaрының сутeгi пeроксидiн ыдырaту кезiндегi бeлсeндiлiгiн зeрттeу
62
Дузбаева Н.А., Саньязова Ш.К., Кабдысалым К., Ныкмуканова М.М., A. Adhikari Thy- mus Serpyllum l өсiмдiктерiнiң фитохимиялық құрамы және бактерияға қарсы белсендiлiктi зерттеу
68
Ибраев М.К., Смагулова Б.Б., Турашева Е.Н. Органикалық заттарды химиялық талдауда мететрологиялық қамтамасыз етудi зерттеу
78 Мaтaeв М.М., Aбишeвa Н.Б., Туpсинoвa Ж.И., Aбдpaймoвa М.P. GdxBi1−xCr0.5Fe0.5O3
(x=0.1, 0.2, 0.5) жүйeсiндeгi мультифeppoиктepдiң синтeзi жәнe құpылымдық зepттeлуi
81
ГЕОГРАФИЯ. ЭКОЛОГИЯ ГЕОГРАФИЯ. ЭКОЛОГИЯ
Ахмеденов К.М., Идрисова Г.З., Сергалиев Н.Х. Ақтөбе, батыс Қазақстан және атырау облыстары бұлақтарының геохимиялық, микробиологиялық жай-күйiн және флористикалық құрамын талдау
88
Булксу Ременьяк, Давид Лорант Венгрияда жаңғырмалы энергияның құрылымдық трансформациясы
103 Әлiш А.Е., Дәрiбай А.О., Агибаева А.К. Өндiрiстiк шаң-тозаңның қоршаған ортаға әсерiн
зерттеу
113 Назарова Т.В., Джаналеева К.М., Барышников Г.Я., Дмитриев П.С., Инкарова Ж.И.
Солтүстiк Қазақстанның көл жүйелерiн антропогендiк эвтрофикациялау және қалпына келтiру жолдары
120
BULLETIN OF L.N. GUMILYOV EURASIAN NATIONAL UNIVERSITY. CHEMISTRY.
GEOGRAPHY. ECOLOGY SERIES
№1(130)/2020
CONTENTS
CHEMISTRY CHEMISTRY
Aubakirova R.A., Ivashchenko E.N., Saurbaeva B.S., Daumova G.K. Improvement of the quality of analytical control of metallurgical products as a means of uncertainty
11 Bakibaev А.А., Sadvakassova М.Zh., Еrkasov R.Sh., Аtagulova А.Е.Identification and analysis of
N-arylalkyl-N’-acylureas by magnetic nuclear resonance
18 Orynbassar R.O., Kaynenova T.S., L.K. TastanovaComparative analysis of key indicators on the
basis of processing crude oil of different compositions in the fields
23 Kabdulkarimova K.K., Oralbekova A.M., Nauyryzbek S. Influence of heavy metals on representa-
tives of filamentous algae in salinization conditions
29 Konuspaev S.R., Shaimardan M., Nurlan A.Development of new carbon supports for rhodium in
the creation of benzene hydrogenation catalysts
35 Kussainova B.M., Tazhkenova G.K., Kazarinov I.A.Physical and chemical properties of natural
clay deposits
42 Kulankadir А.Sh., Dosmagambetova S.S., Tosmaganbetova K.S.Development of methods for ana-
lytical determination and extraction of cobalt(II) ions from aqueous solutions by melting organic reagents
48
Tashenov A.K., Kabylova A.S., Frontasyeva M.V., Omarova N.M., Morzhukhina S.V.Assessment of heavy metal and other toxic elements deposition in the Karaganda Region based on moss analysis
54 Tastanоva L.K., Muratkaliy A.M.Studу оf the activity оf irоn-cоntaining catalуsts fоr the оxidatiоn
оf cуclоalkanes during the decоmpоsitiоn оf hуdrоgen perоxide
62 Duzbayeva N.A., Sanyazova Sh.K., Kabdysalym K., Nykmukanovа M.M., Adhikari A.Phytochem-
ical composition ofThymus Serpyllum L. plants and study of antibacterial activity
68 Ibraev M.K., Smagulova B.В., Turasheva E.N.Research of metrological support in chemical anal-
ysis of organic substances
76 Mataev M.M., .Abisheva N.B, TupsinovaZ h.Y., Abdraymova M.R.Synthesis and structural study
of multiferroics in the GdxBi1−xCr0.5Fe0.5O3system (x=0.1, 0.2, 0.5)
81
GEOGRAPHY. ECOLOGY GEOGRAPHY. ECOLOGY
Akhmedenov K. M., Idrisova G. Z., Sergaliev N. Kh. Analysis of the geochemical, microbiological state and floral composition of springs in Aktobe, West Kazakhstan and Atyrau regions
88 Bulcsu Remenyik, Lorant Davi Transformation of the renewable energy structure in hungary 103 Alish А.Ye., Daribay А.О., Agibayeva А.К. Research on impact of manufacturing dust on the
environment
113 Nazarova T.V., Dzhanaleeva K.M., Baryshnikov G.J., Dmitriev P.S., Inkarova Zh.I. Anthro-
pogenic eutrophication and ways of lake systems restoration in northern Kazakhstan
120
6
ВЕСТНИК ЕВРАЗИЙСКОГО НАЦИОНАЛЬНОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ Л.Н.ГУМИЛЕВА. СЕРИЯ ХИМИЯ. ГЕОГРАФИЯ. ЭКОЛОГИЯ
№1(130)/2020
ХИМИЯ ХИМИЯ
Аубакирова Р.А., Иващенко Е.Н., Саурбаева Б.С., Даумова Г.К. Неопределенность как средство повышения качества аналитического контроля металлургической продукции
11 Бакибаев А.А., Садвакасова М.Ж., Еркасов Р.Ш., Атагулова А.Е.Идентификация и анализ
N-алкил- N’-арилалкилмочевин методом ядерного магнитного резонанса
18 Oрынбacaр Р.O., Кaйнeнoвa Т.C., Тacтaнoвa Л .К. Срaвнитeльный aнaлиз основных
покaзaтeлeй при пeрeрaботкe нeфтяного сырья рaзличного состaвa нa мeсторождeниях
23 Кабдулкаримова К.К., Оралбекова А.М., Науырызбек С. Влияние тяжелых металлов на
представителей нитчатых водорослей в условиях засоления
29 Конуспаев С.Р., Шаймардан М., Нурлан А.Разработка новых угольных носителей для родия
c целью создания катализаторов гидрирования бензола
35 Кусаинова Б.М., Тажкенова Г.К., Казаринов И.А. Физико-химические свойства природных
глин месторождений
42 Куланкадир А.Ш., Досмагамбетова С.С., Тосмаганбетова К.С. Экстракция ионов
кобальта(II) из водных растворов расплавом органических реагентов и разработка аналитического метода его определения
48
Ташенов А.К., Кабылова А.С., Фронтасьева M.В., Омарова Н.M., Моржухина С.В.Оценка атмосферных выпадений тяжелых металлов и других токсичных элементов в Карагандинской области на основе метода мхов-биомониторов
54
Тaстaновa Л.К., Мурaткaлий A.М.Изучeниe aктивности жeлeзосодeржaщих кaтaлизaторов окислeния циклоaлкaнов в процeссe рaзложeния пeроксидa водородa
62 Дузбаева Н.А., Саньязова Ш.К., Кабдысалым К., Ныкмуканова М.М., A. Adhikari
Фитохимический состав растений Thymus Serpyllum L. иисследование антибактериальной активности
68
Ибраев М.К., Смагулова Б.Б., Турашева Е.Н. Исследование метрологического сопровождения в химическом анализе органических веществ
78 Мaтaeв М.М., Aбишeвa Н.Б., Туpсинoвa Ж.И., Aбдpaймoвa М.P. Синтeз и стpуктуpнoe
исслeдoвaниe мультифeppoикoв в систeмe GdxBi1−xCr0.5Fe0.5O3 (x=0.1, 0.2, 0.5)
81
ГЕОГРАФИЯ. ЭКОЛОГИЯ ГЕОГРАФИЯ. ЭКОЛОГИЯ
Ахмеденов К.М., Идрисова Г.З., Сергалиев Н.Х. Анализ геохимического, микробиологического состояния и флористического состава родников Актюбинской, Западно-Казахстанской и Атырауской областей
88
Булксу Ременьяк, Давид Лорант Структурная трансформация возобновляемой энергии в венгрии
103 Алiш А.Е., Дарiбай А.О., Агибаева А.К.Исследование воздействия промышленной пыли на
окружающую среду
113 Назарова Т.В., Джаналеева К.М., Барышников Г.Я., Дмитриев П.С., Инкарова Ж.И.
Антропогенная эвтрофикация и пути восстановления озерных систем северного Казахстана
120
ЗАВЕДУЩЕМУ КАФЕДРОЙ ХИМИИ ЕНУ ИМ. Л.Н.ГУМИЛЕВА, КРУПНОМУ УЧЕНОМУ ТАШЕНОВУ АУЭЗХАНУ КАРИПХАНОВИЧУ 70 ЛЕТ
Ташенов Ауэзхан Карипханович родился 4 апреля 1950 года в селе Кеноткел Зерендинского района, Акмолинской области.
В 1958 году поступил в школу №33 города Алматы и в 1968 году с отличием (с медалью) ее окончил.
В 1973 году с отличием окончил химический факультет Казахского государственного университета им. С.М.Кирова (ныне КазНУ им.
аль-Фараби) и получил приглашение остаться работать в университете. Специальность
«Химия-неорганическая химия», квалификация – «Химик. Преподаватель химии».
1973 - 1975 годы - стажер - исследователь, 1975 - 1986 годы - старший инженер, 1986 - 1989 годы - старший преподаватель, 1989 - 1997 годы - доцент, с 1997 года - профессор кафедры неорганической химии химического факультета Казахского национального университета им. аль-Фараби. С августа 1997 года -профессор, с ноября 1997 года по сегодняшний день - заведующий кафедрой химии Евразийского национального университета им. Л.Н.Гумилева.
За эти 23 года кафедра химии достигла многого. Кадровый состав кафедры вырос качественно и количественно. Среди работающих 20 преподавателей имеют докторскую, кандидатскую научные степени. За указанный период времени тысячи студентов получили дипломы. В соответствии с системой трехуровневого образования по специальности химии были открыты бакалавриат, магистратура, докторантура и выпускники получили степень бакалавра, магистра, доктора философии PhD.
В процессе подготовки докторов философии PhD преподаватели кафедры химии работают в тесной взаимосвязи с учеными многих зарубежных стран (США, Франция, Турция, Россия и др.); докторанты получили возможность работать в лучших научных лабораториях мира. Среди них можно отметить также университет, с которым Ауэзхан Карипханович непосредственно работает в тесном научном сотрудничестве - Хемницкий технологический университет (Федеративная Республика Германия).
В рамках профориентационной работы с целью укрепления конструктивного сотрудничества в реализации новых направлений совместной деятельности университета в реформировании школьного естественнонаучного образования Ауэзхан Карипханович, начиная с 1997 года, проводит работу по укреплению тесной связи между кафедрой химии и школами города Нур-Султан. Школьники получили возможность проводить химические эксперименты в лабораториях кафедры химии. Ежегодно на кафедре проводится химическая олимпиада для школьников города. Ауэзхан Карипханович, в течение 20 лет являясь председателем жюри городской химической олимпиады, способствовал проведению олимпиад на должном уровне. Преподаватели кафедры ежегодно готовят и проводят экспериментальный тур химических олимпиад. Кроме того, в течение учебного года преподаватели кафедры читают лекции, проводят семинарские занятия по решению задач, актуальным вопросам ЕНТ, химические эксперименты. Ежегодно для учителей школ ко Дню химика проводятся научные, научно-практические конференции. Для школьников города Ауэзхан Карипханович читает лекции на тему: «Строение атома. Химическая связь». Это одна из важных и актуальных тем формирования школьного химического образования.
Ауэзхан Карипханович – крупный ученый в области неорганической химии. На основе научных исследований в указанной области химии в 1984 году защитилкандидатскую диссертацию на тему «Взаимодействие и характеристика соединений в системах неорганическая кислота-(тио) семикарбазид-вода».Решением Высшей аттестационной комиссии при Совете Министров СССР ему присуждена в 1984 году ученая степень кандидата химических наук, а в 1991 году - ученое звание доцента. В 1994 году защитилдокторскую диссертацию на тему «Координационные соединения неорганических кислот с гидразидом и биуретом». Решением Высшей аттестационной комиссии при Кабинете Министров Республики Казахстан ему присуждена в 1995 году ученая степень доктора химических наук, а в 1997 году – ученое звание профессора.
Научная новизна проводимых им научных исследований подтверждена авторским свидетельством СССР и 4 патентами Республики Казахстан:
1. Патент Республики Казахстан №3402 от 16.11.2018 //Композиция для лечения вирусных заболеваний.
2. Патент Республики Казахстан №3403 от 6.11.2018/Фармакологическая композиция на основе гепатопротектора.
3.Инновационный патент Республики Казахстан № 26777 //Способ извлечения меди(II).Опубл.
15.10.2012, Бюл. №10. – 3 с.
4.Предпатент Республики Казахстан № 15606. //Способ извлечения ванадия. Опубликовано 15.04.2005, бюл. № 4.- 4 с.
5.Авторское свидетельство СССР №1353757 от 22.07.1987 г. //Сырьевая смесь для изготовления стеновых керамических изделий.
Опубликовано более 300 научных трудов в важнейших академических изданиях России и Казахстана и материалах международных, союзных, республиканских научных конференций. Ряд работ опубликован в зарубежных изданиях с
импакт-фактором, многие труды включены в базы данныхWeb of Science и Scopus:
1.Synthesis and purification of metallooctachloro-phthalocyanines. //Chemiсal Sсienсe Zeitschrift fur Naturforschung. b. – 2017; 728b: 589-601
2.Synthesis of allobetulin using phenylthiourea. //Chemistry of Natural Compounds, Vol.53, No.5, Sep- tember, 2017- P. 904-906.
3.A new single-stage method for obtaining of betulinphenylcarbamates. //Journal of Asian Natural Products Research. - 2017. –P. 1-5. 4.Вольтамперометрическое определение бетулина в экстрактах растительного происхождения. //Журнал Заводская лаборатория. Диагностика материалов. – Москва. - 2017. – Т.83, № 7. – С. 18-22.
4.Влияние сопутствующих элементов на спектроскопическое определение серебра(I) с тиосемикарбазидом в расплаве стеариновой кислоты. //Известия Томского политехнического университета. - 2012. -Т.320. - № 3.- С.70-72
5.Влияние сопутствующих элементов на экстракцию серебра(I) тиосемикарбазидом в расплаве стеариновой кислоты. //Известия Томского политехнического университета. - 2012. -Т.320. - № 3.- С.67-69.
6.Кристаллическая и молекулярная структура перхлоратабиурета. //Журнал структурной химии.- Новосибирск, 1994.-Т.35, вып. 3. - С. 159-161.
7.О взаимодействии иодоводородной и серной кислот с цианацетамидом. //Журнал неорганической химии.-Москва. - 1997. –Т.40. - № 6. - С. 942.
8.Взаимодействие хлорида магния с протонированным ацетамидом в водных растворах при при 250С. //Журнал неорганической химии.-Москва. - 1998. –Т.43, № 4. – С. 699-701.
9.Взаимодействие нитрата кальция с протонированным карбамидом в водных растворах при 250С.
//Известия вузов. Серия "Химия и химическая технология". -Иваново, 1998. –Т.41. - вып.5. – С.23-25.
10.Термохимия некоторых соединений семикарбазида с неорганическими кислотами. // Журнал общей химии. Ленинград, 1988. -Т.58, вып.1.- С.3-6.
11.Колебательные спектры соединений тиосемикарбазида с неорганическими кислотами.
//Координационная химия.- Москва. - 1988.-Т.14, вып. 3.- С.307-310.
12.Термохимия некоторых соединений тиосемикарбазида с неорганическими кислотами. //Журнал физической химии. -Москва, 1988. -Т.62. - №6. - С.1485-1488.
13.Кристаллическая и молекулярная структура соединения карбамида с гексафторокремниевой кислотой состава 2:1. //Кристаллография.- Москва. - 1988.-Т.33, вып. 2.- С.509-510.
14.Термический анализ соединений некоторых неорганических кислот с пропионамидом. // Журнал неорганической химии.-Москва. - 1989.-Т.34, вып. 7. – С.1909-1911.
15.Рентгеноструктурное исследование продуктов взаимодействия фтористоводородной кислоты с амидами. // Кристаллография.- Москва. - 1989.-Т.34, вып. 3. - С.746-747.
16.Термический анализ соединений некоторых амидов с тетрафтороборной кислотой. //Журнал общей химии.-Ленинград, - 1990.-Т.60, вып. 10. - С. 2332-2337.
17.Термический анализ соединений сукцинамида с некоторыми неорганическими кислотами.
//Известия вузов. Серия химическая. Иваново. - 1990. - Т.33. - С.46 –48.
18.О взаимодействии тетрафтороборной кислоты с некоторыми амидами. //Журнал неорганической химии.-Москва. - 1991.-Т.36, вып. 7.-С.1703-1706.
19.Термический анализ соединений валерамида с неорганическими кислотами. // Известия вузов.
Химия и химическая технология.- Иваново. - 1992. -Т.35.- № 1.- С.38 – 41.
20.Кристаллическая и молекулярная структура перхлората 1-фенилсемикарбазида. //
Кристаллография. Москва. - 1994.- Т.39, вып. 3.-С.561-563
21.Взаимодействие сильных неорганических кислот с тиосемикарбазидом при 0 и 400С. // Журнал неорганической химии. – Москва. - 1980.-Т.25, вып. 6. – С.1659-1661.
9
ISSN №2616-6771 Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы - Bulletin of L.N. Gumilyov ENU, 2020, 1(120)
22.Рентгеноструктурное исследование гидробромида тиосемикарбазида NH2CONHNH3+Br. //
Кристаллография.- Москва. - 1984.-Т.29, вып. 1.- С.163-165.
23.Термический анализ соединений серной, фосфоновой и фосфорной кислот с семикарбазидом. //
Журнал общей химии. -1985.-Т.55, вып. 7.- С.1460-1464.
24.Термический анализ соединений соляной и бромистоводородной кислот с тиосемикарбазидом. //
Журнал неорганической химии. - 1986.-Т.31, вып. 10. – С.2462-2465.
25.Термический анализ соединений неорганических кислот с тиосемикарбазидом. // Журнал неорганической химии.-Москва. -1987.-Т.32, вып. 1. – С.13-17.
26.Растворимость карбамида, тиокарбамида и ацетамида в растворах гексафторокремниевой кислоты. // Журнал неорганической химии.-Москва. - 1987.-Т.32, вып. 1. – С.256-259.
27.Спектроскопическое изучение соединений семикарбазида с неорганическими кислотами. //
Координационная химия.- Москва, 1988.-Т.14, вып. 2. - С.234-236.
Ауэзхан Карипханович- научный руководитель 8 научных грантов, финансируемых Министерством образования и науки Республики Казахстан по программам фундаментальных исследований:
1.Исследование экстрационных процессов извлечения ванадия легкоплавкими органическими веществами и разработка высокочувствительных методов анализа (мемлекеттiк тiркеу н?мiрi 0100РК00402; 2005-2007ж.ж.).
2.Физико-химические основы экстракционного извлечения свинца из руд и продуктов их переработки (мемлекеттiк тiркеу нөмiрi 0106РК01070; 2007-2009 ж.ж.).
3.Экстракционные методы извлечения редких металлов из промпродуктов и отходов металлургического, химического производств (мемлекеттiк тiркеу нөмiрi 0110РК00413; 2010 ж.ж.).
4.Исследование закономерностей селективной экстракции серебра (I) из водных растворов и разработка комбинированных экстракционно-спектральных методов его определения (мемлекеттiк тiркеу нөмiрi 0109РК00410; 2009-2011г ж.ж.).
5.Разработка научных основ и метода получения образцов сравнения для твердофазной спектроскопий (мемлекеттiк тiркеу нөмiрi 0112РК02128; 2012-2014 ж.ж.).
6.Разработка химических способов получения и стабилизации металлических наночастиц ряда переходных металлов (мемлекеттiк тiркеу нөмiрi 0112РК02369;2012-2014 ж.ж.).
7.Разработка и получение стандартных образцов для химического анализа объектов окружающей среды (0112РК02370; 2012-2014 ж.ж.).
8. Разработка способов селективного выделения и определения содержания платины, теллура в сплаве Доре и кеках аффинажного производства (2015-2017 ж.ж.)
Разработки на основе проводимых научных исследований внедрены в химические лаборатории аналитических служб города Нур-Султан. Получено 4 акта внедрения.
Ауэзхан Карипханович- научный руководитель 4-х диссертаций на соискание ученой степени кандидата химических наук и 4-х диссертаций на соискание степени доктора философии.
Ауэзхан Карипхановичвнес большой вклад в издание качественных учебников по химии для высших учебных заведений Республики Казахстан на казахском языке. В настоящее время издано 5 учебников:
1. Металдар химиясы: Оқулық. I том. - Алматы: Эверо, 2019. – 228 бет.
2. Металдар химиясы: Оқулық. IIтом. - Алматы: Эверо, 2019. – 216 бет.
3. Металдар химиясы: Оқулық. - Астана: Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетi, 2016. – 598 бет.
4. Бейметалдар химиясы: Оқулық. - Алматы: ЖШС РПБК «Дәуiр», 2011. – 432 бет.
5. Бейметалдар химиясы: Оқу құралы. - Алматы: Қазақ университетi, 2009. – 458 бет.
6. Жалпы және бейорганикалық химия. Оқулық. I том. Бейорганикалық химияның теориялық негiздерi. - Нұр-Сұлтан: Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетi, 2020. - 225 бет.
По содержанию, теоретическому уровню рассматриваемых вопросов эти учебники являются общепризнанными фундаментальными учебниками по химиина казахском языке, по которым обучаются студенты химических специальностей практически всех вузов страны.
Ауэзхан Карипханович награжден нагрудными знаками "Ы.Алтынсарин", "За заслуги в развитии науки Республики Казахстан", юбилейной медалью "80 лет Казахскому национальному университету им. аль-Фараби"и является обладателем государственного гранта
"Лучший преподаватель вуза - 2010".
Факультет естественных наук ЕНУ имени Л.Н. Гумилева 10
ҒТАХР 31.19.15
А.Ш.Құланкәдiр
1, С.С.Досмағамбетова
1, К.С.Тосмағанбетова
11
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетi, Нұр-Сұлтан қаласы, Қазақстан (E-mail: [email protected], [email protected], [email protected])
Кобальт(II) иондарын су ерiтiндiлерiнен органикалық реагенттер балқымасымен экстракциялық алу және аналитикалық анықтау әдiсiн жасау
Аннотация: Кобальт-сирек кездесетiн металл және оларға бай кен орындары қазiргi уа˚ ытта азайғаны мәлiм. Металдық кобальтты өнеркәсiптiк алудың негiзгi көзi-мыс-никель кендерi, мұнда кобальт қоспа ретiнде жүредi . Бұл кендi қайта өңдеу өте күрделi және кен құрамына байланысты пиро - және гидрометаллургиялық әдiстердi қолданады. Нәтижесiнде құрамында мыс (II), қорғасын (II), висмут(III) иондары бар кобальт және никель хлоридтерiнiң ерiтiндiсi алынады. Кобальтты серiктес қоспалардан тазарту үшiн экстракция әдiсiн кеңiнен қолданады.
Экстракциялық әдiстер гидрометаллургияда, сирек металдар технологиясында және аса таза заттарды алуда, сондай-ақ аналитикалық химияда кеңiнен қолданылады. Осыған қарамастан, олардың бiрқатар кемшiлiктерi бар, олардың бiрi - өрт қаупi бар және улы органикалық ерiткiштердi қолдану, сондықтан улы компоненттердi үдерiстерден алып тастауға бағытталған жұмыс шарттары қолданылады Бұл мәселе сұйық улы органикалық экстрагенттердi жеңiл балқитын реагенттерге ауыстыру жолымен жүзеге асырылады.
Кобальт(II)-нiң экстракциясы сулы ерiтiндiлерден стеарин қышқылының балқымасымен жүзеге асырылды. Экстракция процесiнiң физика-химиялық негiздерi зерттелiп, нәтижелердi практикалда қолдану мүмкiндiктерi қарастырылды. Кобальт(II)-нiң жеңiл балқитын органикалық экстрагенттермен қатты экстрактiлерi алынды, олар стандартты үлгiлерге қойылатын: таралудың бiртектiлiгi, құрамы талданатын үлгiлерге жақындығы және бiрнеше жыл бойы құрамының тұрақты сақталуы жағынан барлық талаптарды қанағаттандырады.
Түйiн сөздер: кобальт(II) иондары, стеарин қышқылы, жоғары карбон қышқылдарының
C17-
C20техникалық фракциясы, экстракциялау қисығы, жұту спектрi, шағылу спектрi, қатты фазалы спектроскопия.
DOI: https://doi.org/10.32523/2616-6771-2020-130-1-49-54 Органикалық реагенттер балқымалар жүйелерiндегiдегi экстракция сұйық жүйелермен салыстырғанда бiрқатар маңызды артықшылықтарға ие: сұйық экстракциялауға қарағанда металл иондарының таралу коэффициенттерiнiң мәндерi он есе жоғары, анағұрлым жоғары селективтiлiк қамтамасыз етiледi, жоғары дәрежедегi концентрациялау мүмкiндiгi, фазалардың нақты бөлiнуi байқалады, алынған қатты экстрактiлердi ұзақ уақытқа сақтауға төзiмдi (бiр жыл және одан да көп) және талдаудың аспаптық әдiстерiне арналған стандартты үлгiлердi алуға мүмкiндiк бередi: алынған стандартты үгiлердi рентгенофлуоресценттi, қатты фазалы спектроскопия әдiсiнде қолданылады.
Аталған экстракциялық жүйелерде қолдануға болатын органикалық реагенттер белгiлi. Бұл экстрагенттердiң табиғатына байланысты органикалық фазада әртүрлi қосылыстар түзiледi:
хелатты (iшкi комплекстi қосылыстар), координациялық-сольватталмаған,координациялық- сольваттанған бейтарап қосылыстар, иондық ассоциаттар және басқалар [1]. Өзара әрекеттесу механизмi ең алдымен органикалық реагент табиғатымен және процестi жүргiзу шарттарымен анықталады. Жүйеде пайда болатын қосылыстардың түрiне байланысты, осы жеңiл балқитын органикалық реагенттiң көмегiмен сулы ерiтiндiлерден металл иондарының бөлiп алуға болатын мөлшерi болжанады. Мысалы, хелаттүзушi реагенттердiң көмегiмен микроконцентрациядағы заттарды бөлiп алуға болады, осыған сәйкес өте сезiмтал анықтау әдiстерiн жасауға болады [2] Координациялық-сольватталған қосылыстарды құрайтын реагенттер металдың граммдық мөлшерiн бөлiп алу үшiн қолданылады.
Сондықтан кобальтты экстракциялау үшiн стеарин қышқылы таңдалды. Бұл экстрагент метал иондарын олардың концентрациясының кең интервалында бөлiп алуға мүмкiндiк бередi.
Монокарбонды стеарин қышқылы экстракциясының физика-химиялық негiзiн зерттеу үшiн,
А.Ш.Құланкәдiр, С.С.Досмағамбетова, К.С.Тосмағанбетова
ал практикалық қолдану үшiн жоғары карбон қышқылдарының техникалық фракциялары (
C17-
C20) қолданылады, өйткенi соңғысы әлдеқайда арзан және экономикалық тиiмдiрек және неғұрлым қышқылдық аудандарда экстракциялауға болатын болғандықтан гидролиздiң алдын алуға және селективтiлiктi арттыруға мүмкiндiк туады.[3].
Аналитикалық химияның өзектi мәселелерiнiң бiрi-құрамы жағынан талданатын нысанға жақын және алынатын заттың гомогендi таралуына ие стандартты үлгiлердi алу мәселесi болып табылады. Бұл мәселе көп компоненттi нысандарды, мысалы, кендердi алдын ала өңдеусiз талдау кезiнде өте өзектi. Қоршаған ортаның көп компоненттi нысандарының құрамын бұлжытпай қайталау өте қиын, мысалы, сол кендерге ұқсас етiп. Мұндай нысандар үшiн түрлi стандартты үлгiлер жасалған. Бiрақ олар да кеннiң нақты химиялық құрамы мен гомогендiгiн қамтамасыз ете алмайды. Осыдан қажеттi компоненттердi ерiтiндiге ауыстыру және одан әрi селективтi бөлiп алу және химиялық өңдеу қажеттiлiгi туындайды.
Сондықтан бұл жұмыста кобальт мысалында көрсетiлген мәселелердi шешу мүмкiндiгi қарастырылады.
Тәжiрбиелiк бөлiм. Экстракция кобальт(II) нитратының сулы ерiтiндiлерiнен стеарин қышқылының балқымасымен жүзеге асырылды. Процестiң физика-химиялық негiздерiн зерттеу нәтижелерiн практикалық қолдану үшiн монокарбон қышқылының орнына жоғары карбон қышқылдарының
C17-
C20техникалық фракциясы қолданылды.
Кобальт(II) ионының стандартты ерiтiндiлерi кобальт нитратының гексагидратынан Co(NO
3)
2 ·6H
2O дайындалды. Экстракция процессi термостатталған жағдайда зерттелдi.
Алынған қатты органикалық экстрактiлерден диаметрi 20мм үлгiнi 100 SCAN UV-Visible Spectrophotometer-дiң орналастыратын ұяшығының диаметрiне сәйкестендiрiлген үлгiлер дайындалды. Осы үлгiлерде кобальт(II)–иондарының органикалық фазаға таралған мөлшерi анықталды.
Кобальт(II)–иондарының экстракциялану тиiмдiлiгi cу фазасында кобальтты роданидтi әдiсмен фотометриялық анықтау арқылы бақыланды [4].Бұл әдiс үшiн алынған градуирленген графигi 1 суретте келтiрiлген.
Сурет 1 – Кобальт(II) иондарын спектрфотометриялық анықтаудың градуирленген графигi
Алынған нәтижелердi талқылау. Экстракция тиiмдiлiгiн анықтауда маңызды фактор- су ерiтiндiсiнiң қышқылдығы. Осы тәуелдiлiктi зерттеу нәтижелерi 1-шi кестеде жинақталған.
Кесте 1 - Сулы ортаның әрүрлi рН мәндерiндегi кобальт(II)-нi стеарин қышқылы баклқымасымен экстракциялау нәтижелерi.
№ рН
CCoсу
фазасы
CCo
органи- калық фаза
R% D lgD
49
ISSN №2616-6771 Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы - Bulletin of L.N. Gumilyov ENU, 2020, 1(120)
бастапқы тепе- теңдiк
моль/л
·10−5
моль/л
·10−31 1 1,5 6,78 3,83 96,0 0,564 - 0,248
2 2 2,1 5,42 3,86 96,8 0,712 - 0,147
3 3 2,49 5,09 3,87 97,0 0,760 - 0,119
4 4 2,9 4,75 3,88 97,2 0,816 - 0,088
5 5 4,4 3,9 3,9 97,7 1 0
6 6 4,6 3,39 3,91 98,8 1,153 0,061
7 7 4,8 2,88 3,92 99,3 1,361 0,133
8 8 5,2 2,37 3,93 99,6 1,658 0,219
9 9 6,4 0,33 3,98 99,9 12,06 1,081
Осы нәтижелер негiзiнде кобальт(II)-нiң экстракциялану қисығы тұрғызылды (сур. 2).
Сурет 2 – Кобальт (II)-нi стеарин қышқылының балқымасымен экстракциялау қисығы.
Тепе-теңдiк рН мәнi 1,5 – 6,4 аралағында болғанда экстракциялау дәрежесi 96,00 – 99,80%
құрайды.
Осы тәуелдiлiктi зерттеу нәтижелерi су фазасы бойынша жоғарыда аталған роданидтi спектрофотометриялық әдiс арқылы алынды. Ал органикалық фазалар қаттыфазалы спектроскопия әдiсiмен зерттелдi. Алынған спектрлер 3 суретте келтiрiлген.
50
А.Ш.Құланкәдiр, С.С.Досмағамбетова, К.С.Тосмағанбетова
Сурет 3 – Кобальт (II) стеаратының жұту (а) және шағылу (б) спектрлерi
Суреттерден қосылыс УК-ауданында 400 нм толқын ұзындығында айқын максимуммен сипатталатынын көруге болады. Екiншi максимум 540 нм толқын ұзындығында байқалады.
Сонымен қоса, осы спектрлер жолақтарының интенсивтiгiнiң өте жоғары екендiгiн көруге болады, әсiресе диффузиялық шағылу спектрлер жағдайында байқалады.
Осы алынған нәтижелерге сүйене отыра олардың аналитикалық анықтауларда қолдану мүмкiндiгiн қарастыруға болады. Маңыздысы, кобальт иондарының қышқылды орта сандық органикалық фазасына ауысуы. Бұл жағдай экстракция гидролиз, гидроксидтер түзу сияқты жағымсыз процестермен шиеленiспейтiндiгiнiң кепiлдiгi[5]. Нәтижесiнде су ерiтiндiсiнде бiрқұрамды қосылыс түзiлiп, бiр құрамды қосылыс органикалық фазаға ауысады деп болжамдауға болады.
Спектрлерде екi жолақтың болуы аналитикалық анықтауларда екi мүмкiншiлiк бередi деп айтуға болады. Көпкомпоненттi нысандар талдауында серiктес элементтердiң спектральды әсерiн жою мүмкiндiгiн бередi. Кедергi жасайтын компоненттердiң спектральды сипаттамасына қарай аналитикалық анықтауларды екi толқын ұзындығының қолайлысын таңдауға болады. Қосылыстың УК ауданында интесивтi жұтуы немесе шағылуы олда аналиткалық анықтау мүмкiндiгiн жоғарлатады. Оның себептерi:бiрiншiден қосылыстың
51
ISSN №2616-6771 Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы - Bulletin of L.N. Gumilyov ENU, 2020, 1(120)
тұрақтылығы жоғары екендiгiн көрсетедi, екiншiден көп элементтер қосылыстары басым көрiнетiн ауданда жұтады. Осыған байланысты аналитикалық анықтаудың селективтiлiгi және дәлдiгi қанағаттарлықтай болады.
Сондықтан осы қарастырылып отырған жүйенi қобальт(II)-иондарының аналиткалық химииясындағы маңызды болып табылатын проблемаларды шешу де қолдану мақсатында жаңа экстракциялық-қаттыфазалы әдiсiнiң негiзi құрылып отыр.
Алдын-ала зерттеулер нәтижесiнде анықталған оңтайлы жағдайда қобальт(II)-иондарының экстракциялау дәрежесiнiң оның концентрациясына тәуелдiгi қарастырылды. Алынған қатты экстракттар үшiн жұту және шағылу спектрлерi түсiрiлдi. Солардың кейбiреулерi жоғарыда 3 суретте көрсетiлдi Бұл спектрлердегi жолақтар айқын, интенсивтiгi жоғары, және абсорбция, шағылу (F(R)) мәндерi (II)-иондарының концентрациясына берiлген интервалда тура пропорционал. Оны 4 суретте көрсетiлген қобальт(II)-иондарын қаттыфазалы спектроскопиялық (ҚФС) анықтаудың градуирленген графигiнен көруге болады.
Сурет 4 – Кобальт(II)-нi ҚФС анықтаудың градиурленген графигi
Осы сияқты шағылудың (F(R)) металл иондарының концентрациясына тәуелдiлiк графиғi тұрғызылды.
Анықталған оңтайлы жағдайда қобальт(II)-иондарының экстракциялау дәрежесiнiң оның концентрациясына тәуелдiгi қарастырылып, кобальт иондарының 50-1000 мкг/5мл концентрациясы аралығында экстракциялық-қаттыфазалы анықтаудың тәуелдiлiк графиктерi тұрғызу негiзiнде металл иондарынының микрограмдық мөлшерiн анықтау мүмкiндiгi көрсетiлдi.
Әдебиеттер тiзiмi
1 Бургер К. Органические реагенты в неорганическом анализе. –М.:Мир, 1975. – 272 с.
2 Золотов Ю.А. Экстракция внутрикомплексных соединений. –М.:Наука, 1968.– 137 с.
3 Досмагамбетова.С.С, Ташенов А.К. Методы аналитической химии в качественном анализе. –Астана: ЕНУ им. Л.Н.Гумилева, 2006. –201с.
4 Марченко З. Фотометрическое определение элементов. – М.: Мир, 1971. – 341с.
5 Тәшенов Ә.К. Металдар химиясы: Оқулық I том. - Алматы: Эверо, 2019. – 228 бет А.Ш.Куланкадир1, С.С.Досмагамбетова1, К.С.Тосмаганбетова1
1Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан
Экстракция ионов кобальта(II) из водных растворов расплавом органических реагентов и разработка аналитического метода его определения
Аннотация. Кобальт - относительно редкий металл, и богатые им месторождения в настоящее время практически исчерпаны. Главным источником промышленного получения металлического кобальта служат медно-никелевые руды, содержащие кобальт как примесь. Переработка этих руд весьма сложна и включает пиро- и гидрометаллургические способы в зависимости от состава руды. В конечном итоге получают раствор хлоридов кобальта и никеля, содержащий примеси ионов меди (II), свинца (II), висмута (III). Для очистки кобальта от сопутствующих примесей все более широко применяют экстракцию. Экстракционные методы широко применяются в гидрометаллургии, промышленности ядерных материалов, технологии редких металлов и получении особо чистых веществ, а также в аналитической химии. Однако, несмотря на это, им присущ ряд недостатков, основной из которых - применение пожароопасных и токсичных органических растворителей, поэтому все большее распространение находят принципы исключения токсичных
52
А.Ш.Құланкәдiр, С.С.Досмағамбетова, К.С.Тосмағанбетова
компонентов из процесса. Эта проблема может быть решена путем замены жидких токсичных органических экстрагентов на легкоплавкие реагенты.
Изучены физико-химические основы экстракции ионов кобальта (II) расплавом стеариновой кислоты. Рассмотрены возможности практического применения результатов исследований. Получены твердые экстракты кобальта (II) с легкоплавкими
органическими экстрагентами; они удовлетворяют всем требованиям стандартных образцов: отличаются гомогенностью распределения, близостью состава с анализируемыми пробами и могут использоваться в течение нескольких лет.
Ключевые слова: ионы кобальта (II), стеариновая кислота, техническая фракция высших карбоновых кислот C17 - C20, экстракция, кривые экстракции, спектр поглощения, спектр отражения, твердофазная спектроскопия.
А.Sh.Kulankadir1, S.S.Dosmagambetova1, K.S.Tosmaganbetova1
1L.N.Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan
Development of methods for analytical determination and extraction of cobalt(II) ions from aqueous solutions by melting organic reagents
Abstract. Cobalt is a relatively rare metal, and its rich deposits are now almost exhausted. The main sources of industrial production of metallic cobalt are copper-nickel ores containing cobalt as an impurity. The processing of these ores is very complex and involves pyro- and hydrometallurgical methods depending on the composition of the ore. The result is a solution of cobalt and nickel chlorides containing impurities of copper(II), lead(II), bismuth(III) ions. Extraction is increasingly used to purify cobalt from associated impurities.
Extraction methods are widely used in hydrometallurgy, the nuclear materials industry, the technology of rare metals and the production of highly pure substances, as well as in analytical chemistry. However, despite this they have a number of drawbacks the main one is the use of fire hazardous and toxic organic solvents; therefore, the principles of eliminating toxic components from the process are becoming more common.
The physicochemical basis of the extraction of cobalt (II) ions was studied by a stearic acid melt.The possibilities of practical application are considered of research results. Solid extracts of cobalt(II) were obtained with low-melting organic extractants.
They meet all the requirements of standard samples: they differ in homogeneity of distribution, in similarity of composition with the analyzed samples and they can be used for several years.
Keywords: ions of cobalt(II), stearic acid, extraction, technical fraction of higher carboxylic acids C17 - C20, curve extraction, absorption spectrum, reflection spectrum, solid-phase spectroscopy.
References
1 Burger K. Organicheskie reagenty v neorganicheskom analize [Organic reagents in inorganic analysis] (Mir, Moscow, 1975, - 272 p.). [in Russian].
2 Zolotov Y.A. ?kstrakcija vnutrikompleksnyh soedinenij [Extraction of chelate compounds] (Nauka, Moscow, 1968, - 137 p.). [in Russian].
3 Dosmagambetova.S.S, Tashenov A.K. Metody analiticheskoj himii v kachestvennom analize [Methods of analytical chemistry in qualitative analysis] (L. N. Gumilyov ENU, Astana, 2004, - 201 p.). [in Russian].
4 Marchenko Z. Fotometricheskoe opredelenie lementov [Photometric determination of elements] (Mir, Moscow, 1971, - 341 p.). [in Russian].
5 Tashenov A.K. Metaldar himijasy [Metal chemistry] Volume I. (Evero, Almaty, 2019, - 228 p.). [in Kazakh].
Авторлар туралы мәлiмет:
Құланкәдiр А.Ш.Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетiнiң 2 курс магистранты, Қажымұхан 13, Нұр- Сұлтан , Қазақстан.
Досмағамбетова С.С.–Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетiнiң профессоры, химия ғылымдарының докторы, Қажымұхан 13, Нұр-Сұлтан , Қазақстан.
Тосмағанбетова К.С.Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетiнiң доцент м.а, PhD доктор, Қажымұқан 13, Нұр-Сұлтан , Қазақстан.
Alish A.Y.– graduate student at the Department of Environmental Management and Engineering, L.N. Gumilyov Eurasian National University, Str. Kazhymukan Munaitpasova, 13, Nur-Sultan, Kazakhstan.
Daribai A.O.– Associate Professor at the Department of Environmental Management and Engineering, L.N. Gumilyov Eurasian National University, Str. Kazhymukan Munaitpasova, 13, Nur-Sultan, Kazakhstan.
Agibayeva A.K.– Candidate of veterinary, Associate professor of biology department of Taraz State Pedagogical University, Tole Bi str., 62, Taraz, Kazakhstan.
Редакцияға 02.03.2020 қабылданды
53
