С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университетінің
ҒЫЛЫМ ЖАРШЫСЫ
(пәнаралық)
ВЕСТНИК НАУКИ
Казахского агротехнического университета им. С. Сейфуллина
(междисциплинарный)
№ 3(114)
Нұр-Сұлтан 2022
I часть
А.К. Куришбаев - ауыл шаруашылығы ғылымдарының докторы, мамандығы - 06.01.03, топырақтану және агрохимия, профессор, Ресей ауыл шаруашылығы ғылымдары академиясының академигі, Нұр-Сұлтан қ.
Д.Н. Сарсекова - ауылшаруашылық ғылымдарының докторы, мамандығы - 06.03.03, ор- ман шаруашылығы, доцент, С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Нұр-Сұлтан қ.
В.К. Швидченко - ауылшаруашылық ғылымдарының кандидаты, мамандығы - 06.01.05, дәнді дақылдарды өсіру, доцент С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Нұр-Сұлтан қ.
С.А. Джатаев - биология ғылымдарының кандидаты, мамандығы - 03.00.15, молекулярлық генетика және өсімдік шаруашылығы, доцент С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Нұр-Сұлтан қ.
А.К. Булашев - ветеринария ғылымдарының докторы, мамандығы - 16.00.03, профессор С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Нұр-Сұлтан қ.
С.К. Шауенов - ауылшаруашылық ғылымдарының докторы, мамандығы - 06.02.04, профессор, С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Нұр-Сұлтан қ.
А.Е. Усенбаев - ветеринария ғылымдарының кандидаты, мамандығы - 03.00.19, С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Нұр-Сұлтан қ.
Д.Т. Конысбаева - биология ғылымдарының кандидаты, мамандығы - 03.00.05, ботаника, доцент. С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Нұр-Сұлтан қ.
Т.В. Савин - биология ғылымдарының кандидаты, мамандығы - 06.01.05 – селекция және тұқым шаруашылығы, С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Нұр-Сұлтан қ.
М.А. Адуов - техника ғылымдарының докторы, мамандығы - 05.20.01, Ауыл шаруашылығын механикаландыру технологиясы мен құралдары, профессор. С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Нұр-Сұлтан қ.
А.Т. Канаев - техника ғылымдарының докторы, мамандығы - 05.16.01, Металлургия және метал- дарды термиялық өңдеу, профессор. С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Нұр-Сұлтан қ.
Г.Р. Шерьязданова - саясаттану ғылымдарының кандидаты, мамандығы - 23.00.03, доцент.
С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Нұр-Сұлтан қ.
А.Б. Темірова - экономика ғылымдарының кандидаты мамандығы - 08.00.14, доцент, С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, Нұр-Сұлтан қ.
Яцек Цеслик (Jacek Cieślik) - PhD докторы, Механика және машина жасау, профессор, Краков қаласындағы Станислав Сташиц атындағы тау-кен металлургия академиясы. (AGH ғылым және технологиялар университеті), Польша.
Саид Лаариби (Said LAARIBY) - PhD докторы, AIbn Tofail (FSHS-Kenitra) университеті, Гео- графия департаменті, Қоршаған орта, аумақтар және даму зертханасы, Марокко.
Кристиан Матиас Бауэр (Christian Matthias Bauer) - Ветеринария ғылымдарының докторы, профессор, Ю. Либих атындағы Гиссен университеті, Германия.
Рейне Калеви Кортет (Raine Kalevi Kortet) - ауылшаруашылық және биология ғылымдары, PhD докторы, профессор, Шығыс университеті, Финляндия.
Дуглас Дуэйн Роадс (Douglas Duane Rhoads) - ауылшаруашылық және биология ғылымдары, PhD докторы, профессор, Арканзас университеті, АҚШ.
Али Айдын (Ali AYDIN) - гигиена және тамақ технологиясы, профессор, Стамбул университеті, Черрахпаша ветеринария факультеті, Түркия
Павел Захродник (Paul Zahradnik) - информатика, техника ғылымдары, техника ғылымдарының кандидаты, профессор, Чехия техникалық университеті, Чехия.
Караиванов Димитр Петков (Dimitar Petkov Karaivanov) - техника, ауылшаруашылығы және биология ғылымдары, техника ғылымдарының докторы, профессор, Химиялық технологиялар және металлургия университеті, Болгария.
Ибрагим Бин Че Омар (Ibrahim Bin Che Omar) - биохимия, генетика и молекулярлық биология, инженерия ғылымдарының докторы, профессор, Малайзия Келантан университеті, Малайзия.
Сонг Су Лим (Song Soo Lim) - Scopus Author ID: 54796848500, PhD доктор, экономика, Корея университеті, Корея.
Ху Инь-Ган (Hu Yin-Gang) - Scopus Author ID: 30067618500, PhD, Өсімдік шаруашылығы және технология, Солтүстік-Батыс ауылшаруашылық және орман шаруашылығы университеті. ҚХР Зураини Закария (Zuraini Zakaria) - Scopus Author ID: 41262857800, Биология ғылымдарының докторы, Малайзия Путра университеті, Малайзия (келісім бойынша).
Бюлент Тургут (Bulent Turgut) - қауымдастырылған профессор, Артвина Чорух университеті (Artvin Çoruh University), Туркия.
Бу Жигао (Bu Zhigao) - Харбин ветеринарлық ғылыми-зерттеу институты, ҚХР (келісім бойын- ша).
Жан Жемао (Zhang Zhengmao) - Солтүстік-Батыс ауыл шаруашылығы және орман шаруашылығы университеті, ҚХР.
ISSN 2710-3757 ISSN 2075-939Х
Басылым индексі – 75830
© С.Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті, 2022.
АУЫЛШАРУАШЫЛЫҚ ҒЫЛЫМДАРЫ
doi.org/ 10.51452/kazatu.2022.3(114).1095 ӘОЖ: 636.2/.033(045)
ҚАЗАҚТЫҢ АҚБАС ТҰҚЫМДЫ БҰҚАШЫҚТАРЫНЫҢ ЕТТІЛІК ҚАСИЕТТЕРІН ТІРІЛЕЙ КЕЗІНДЕ БАҒАЛАУ
Ускенов Рашит Бахитжанович Ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты, доцент С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті
Нұр-Cұлтан қ., Қазақстан E-mail: [email protected] Аққаир Бақытжан Жасұланбайұлы 1-курс докторанты С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті
Нұр-Cұлтан қ., Қазақстан E-mail: [email protected] Исабекова Салтанат Айтымовна Ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті Нұр-Cұлтан қ., Қазақстан E-mail: [email protected] Бостанова Сауле Куанышпековна Ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты,
қауымдастырылған профессор С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті Нұр-Cұлтан қ., Қазақстан E-mail: [email protected] Нәсір Жұлдыз Қалдарбекқызы
4-курс студенті С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық университеті Нұр-Cұлтан қ., Қазақстан E-mail: [email protected] Түйін
Бұл мақалада қазақтың ақбас тұқымды бұқашықтарының тірі кезіндегі еттілік қасиеттерін бағалау нәтижелері берілген. Зерттеу жұмыстары 26.10.2021 – 17.02.2022 аралығында Ақмола облысы, Бұланды ауданы, Новобратское ауылы, «Новобратское и К» ЖШС-де өткізілді.
Тәжірибе жүргізу үшін 127 бас 7-10 айлық бұқашықтар іріктелініп алынды. Бағалауға қойылған бұқашықтардың бастапқы орташа тірілей салмағы 247 кг, бағалау кезеңінің соңында 336 кг құрады және осы кезеңдегі орташа тәуліктік өсім 824,3 г болды. Бағалау кезеңінде арқадағы майдың орташа қалыңдығы 3,11 мм, арқадағы майдың жоғарғы қалыңдығы - 7,57 мм, ал ең төменгі қалыңдығы - 1,67 мм болды. Табын бойынша бұлшықет көзінің орташа көлемі - 45,95 см2, ал ең жоғарғысы - 70,90 см2 және ең төменгі көлемі - 30,50 см2 құрады. Зерттеу бары- сында бұлшықет мәрмәрлығы бойынша жоғары баллға (ААА) ие болған 9 бұқашық анықталды.
Кілт сөздер: қазақтың ақбас тұқымы; УДЗ (ультрадыбыстық зерттеу); арқадағы майдың қалыңдығы; бұлшықет көзінің көлемі; орташа тәуліктік өсім; абсолюттік өсім; бұқашықтар.
Кіріспе
Қазақстан Республикасы агроөнеркәсіп кешенінің аса күрделі мәселесінің бірі ет өндірісін, ең алдымен жоғары сапалы ақуыздың басты көздерінің бірі болып саналатын сиыр етін өндіруді арттыру болып табылады [1].
Қазақстан Республикасында әрқашан табиғи жайылымдарда жаюға болатын ірі қара мал жеткілікті болды. Алайда, сапалы сиыр етіне сұраныстың артуы, оның басқа ет түрлеріне қарағанда басымдығы ауыл шаруашылығы өндірушілеріне өндірісті ұлғайту және алына- тын өнімнің сапасын арттыру бойынша жаңа міндеттер қояды [2].
Ультрадыбыстық толқындарды қолдану туралы алғаш рет 1950 жылдары хабарланған және бұл әдіс ет өнеркәсібінде 40 жыл- дан астам уақыт бойы қолданылып келеді.
Малдардың тірі кезіндегі еттілік қасиеттерін және қаңқасын ультрадыбыстық зерттеу жасалғанға дейін еттілік сапасын анықтаудың жалғыз әдісі – бордақылау және сойыс алаңдарындағы сойылған малды бағалау бол- ды. Ірі қара малдың еттілік қасиеттері мен қаңқасы олардың жас кезінде анықталып, алынған деректер олардың EPD белгілерін (ұрпақтардағы күтілетін айырмашылықтар) алу үшін генетикалық бағалау бағдарламасы арқылы талданды. Бұл процесс баяу, уақытты қажет ететін және қымбат болып табылады [3].
Еттің мәрмәрлық деңгейін анықтайтын бұлшықетішілік майдың мөлшері (IMF) сиыр етінің дәміне, оның ішінде шырындылыққа, дәмі мен түсіне әсер ететін маңызды факторлардың бірі болып саналады. Ірі қара малда IMF (бұлшықет ішілік май) қалыптасуы буаздылықтың алтыншы айы өткен соң баста- лады және сол малда өмір бойы үздіксіз өседі.
Еттің мәрмәрлығының қалыптасуына көбіне генетикалық, жыныстық, азықтану және күтіп- бағу факторлары әсер етеді [4].
Ірі қара малдың арқасындағы майдың қалыңдығы (backfat) - бұл тұқым ішіндегі басқа жануарлардың ұрпақтарымен салыстырғанда жануарлардың 12-ші қабырғасындағы сыртқы майдың қалыңдығындағы айырмашылықтың көрсеткіші. Арқадағы майдың қалыңдығы неғұрлым аз болса, соғұрлым оның сапа- сы жоғары бағаланады. Алайда, арқадағы майдың қалыңдығы аз (1 мм-ден төмен) бұқашықтардың суық тигізіп алу салдарынан көбею қабілетінің төмендеуі мүмкін [5].
Зерттеу мақсаты – Ақмола облысын- да өсірілетін қазақтың ақбас тұқымды бұқашықтарының тірі кезінде ультрадыбыстық технологияны пайдалану арқылы, қазіргі уақытта жоғары ультрадыбыстық жиіліктегі толқындарды (2-ден 10 МГц) жіберу арқылы еттілік қасиеттерін бағалау.
Материалдар мен әдістер
Бұл мақалада қазақтың ақбас тұқымды бұқашықтарының тірі кезіндегі еттілік қасиеттерін бағалау нәтижелері келтірілген.
Ғылыми-зерттеу жұмыстары 26.10.2021 – 17.02.2022 аралығында Ақмола облысы, Бұланды ауданы, Новобратское ауылы, «Но- вобратское и К» ЖШС-де өткізілді. Зерттеу ұзақтығы – бағалау кезеңінің ішінде 112 күнді қамтыды.
Зерттеу жүргізу үшін 127 бас 7-10 айлық бұқашықтар іріктелініп алынды. Бұқашықтар тұқымдық ерекшеліктеріне, жасына, шығу тегіне, тірі салмағына байланысты іріктелінді.
Бұқашықтардың еттілік қасиеттері тері астындағы майдың қалыңдығымен, бұлшықет көзінің ауданымен, мәрмәрлығымен бағаланды.
Тірі кезіндегі еттілік қасиеттерін бағалау ең алдымен, бұқашықтарды уақытымен өлшеу арқылы жүзеге асырылды және тірі салмақтың тәуліктік және айлық өсуі анықталды және ет
ұшасының болжамды мөлшері бағаланды.
Малдардың тірі кезіндегі ет өнімділігін бағалау үшін ультрадыбыстық сканерлеу әдісі АҚШ, Канада, Австралия және басқа да бірнеше елдердің мал шаруашылығында сәтті қолданылып келеді [6]. Қазақстанда бұл әдіс зерделеудің және тәжірибеде қолданудың бастапқы сатысында тұр.
Бұқашықтардың өсуі мен дамуын бақылау бағалаудың бірінші күнінен өлшеу арқылы жүзеге асырылды, содан кейін азықтандыру алдында әр 28 күн сайын 112 күн ішінде жүргізілді. Алынған мәліметтер тірілей салмақтың абсолюттік-тәуліктік өсуін анықтауға негіз болды.
Зерттеуімізде тәжірибелік бұқашықтардың рационы фермада өндіріліп дайындалған азықтардан тұрды және бірінші кестеде келтірілген. Негізгі азық: пішен, пішендеме, сабан және концентраттар болды.
1-кесте – Тәжірибе барысында құрылған рацион
Азық
атауы Азық мөлшері, кг
Азық
өлшемі Алмасу энергия- сы, МДж
Құрғақ
зат, г Шикі про-теин, г
Қорытылған протеин, г Шикі
жасұнық, г
Крах- мал, г
Шикі май, г
Пішен 3 1,68 19,86 2472,9 312,0 174,6 905,4 110,7 51,0
Пішендеме 12 3,60 41,28 5040,0 636,0 320,0 1680,0 204,0 180,0
Арпа
кебегі 2 1,44 12,125 1042,8 133,2 103,6 49,68 955,6 21,6
Бұршақ 1,5 1,86 17,75 1350,0 277,0 216,45 49,95 856,0 36,0
Тұз, г 50
Барлығы: 8,58 91,015 9905,7 1358,7 814,65 2685,03 2127,1 288,6
Норма
бойынша: 8,00 85 9000 1210 760 2220 1130 275
Норма аралығы:
+ -
0,58 6,015 905,7 148,7 54,65 465,03 997,1 13,6
Бұқашықтардың тері астындағы майының қалыңдығын және бұқашықтардың бұлшықет көзінің ауданын анықтау 12-14 айында жүргізілді. Бұқашықтардың тірі кезіндегі бұлшықет көзінің ауданы және етінің мәрмәрлығы EXAGO ультрадыбыстық сканердің көмегімен 12-ші және 13-ші қабырғалардың майының қалыңдығы бойын- ша анықталды [7].
Арқадағы майдың қалыңдығы EXAGO ультрадыбыстық сканердің көмегімен алынған бейнедегі 12-13 қабырға аралығындағы ең ұзың бұлшықет биіктігінің ¾ қашықтығынан алынды [8]. Ал, бұлшық ет көзінің ауданы алынған суреттегі бұлшықет контурын сызу арқылы өлшенді. Мәрмәрлық деңгейі балл беру арқылы бағаланды (A-төмен, AA-орташа және AAA-жоғары).
Нәтижелер
Сиыр етіне сұраныстың артуына байланысты етті бағыттағы тұқымдардың, оның ішінде қазақтың ақбас тұқымының басын көбейту және оны тірі кезінде бағалау қажеттілігі туындады.
Қазақтың ақбас тұқымды бұқашықтарының тірілей салмағының өсімдері туралы деректер төмендегі кестеде (2-кесте) келтірілген.
2-кесте – Бұқашықтардың тірілей салмағының өсімдері
Бағалау кезеңі, күн Абсолюттік өсімі, кг
0-28 22,7 ± 0,81
28-56 31,5 ± 0,69
56-84 21,7 ± 1,13
84-112 12,4 ± 0,97
Барлық өсімі 88,2 ± 1,68
Бағалау кезеңі, күн Орташа тәуліктік өсімі, г
0-28 809,6 ± 28,81
28-56 1125,0 ± 24,78
56-84 773,3 ± 40,30
84-112 538 ± 42,01
Орташа, г 824 ± 15,73
Бағалау кезеңіндегі қазақтың ақбас тұқымды бұқашықтарының тірілей салмағының өсімін талдау кезінде барлық кезеңдегі ең жоғарғы абсолюттік өсім 28-56 күн аралығында
байқалды (31,5 ± 0,69) кг, ал кезең соңындағы ең аз өсім 84-122 күн аралығында (12,4 ± 0,97) кг болғанын көрсетті. Барлық кезең бойынша өсім 88,2 кг құрады.
Барлық кезеңде тірілей салмақтың орташа тәуліктік өсімі 824 г, ал 28-56 күн аралығында 1125 г құрады, бұл бүкіл бағалау кезеңіндегі көрсеткіштермен салыстырғанда 36%-ға артық. Ең аз орташа тәуліктік өсім, тәжірибе соңында 84-112 күн аралығында байқалды, яғни 538 г құрады.
Бұқашықтарды тірі кезінде ет өнімділігі бойынша бағалау ет сапасы жоғары болатын ірі қара малды бөліп алуға және де сол малдардың асыл тұқымдық құндылығын жақсартуға мүмкіндік беретіні белгілі. Зерттеу барысында анықталған бұқашықтардың еттілік қасиеттері үшінші кестеде берілген.
3-кесте – Бұқашықтардың тірі кезінде еттілік қасиеттерін бағалау, (n = 127)
Көрсеткіш X ± mx Cv,% Max Min
Тері астындағы майдың қалыңдығы, мм
3,11 ± 0,08 29 7,57 1,67
Бұлшықет көзінің
ауданы, см2 45,95 ± 0,66 16 70,90 30,50
Қазақтың ақбас тұқымды бұқашықтарының еттілік қасиеттерін тірі кезінде бағалау бойын- ша 127 бастың тері астындағы майдың орта- ша қалыңдығы 3,11 мм болса, ең жоғарғысы – 7,57 мм құрады және бұл тері астындағы майдың жиналғанын және бұлшықет өсімінің тоқтағанын көрсетеді, ең төменгісі, тиісінше
– 1,67 мм болды. Бұлшықет көзінің орташа ауданы 45,95 см2 құрады, табын бойынша бұлшықет көзінің ең жоғары ауданы – 70,90 см2, ең төмені – 30,50 см2 болды (1-сурет).
Зерттеу барысында бұлшықет мәрмәрлығы бойынша жоғары классқа (ААА) ие болған 9 бұқашық анықталды (2-сурет ).
1 - сурет – Бұлшықет көзінің аудан 2 - сурет – Бұлшықет мәрмәрлығы (ААА) Талқылау
Ультрадыбыстық сканерлеу арқылы бұқашықтардың тірі кезіндегі еттілік қасиеттерін бағалау технологиясы әлемнің көптеген елдерінде, соның ішінде АҚШ, Канада, Австралия және Еуропа елдерінде қолданылады. Бұл технология жоғары ультрадыбыстық жиіліктегі толқындарды (2- ден 10 МГц-ке дейін) пайдалануға негізделген [9].
Ультрадыбыстық жиіліктегі толқындарды пайдалану ауылшаруашылық малдарының буаздылығын диагностикалау үшін
қолданылатын технологиядан айырмашылығы жоқ. Бұл технологияның (үдерістің) артықшылығы – бұл жануарларға зиянсыз, стресс тудырмайды және ультрадыбыстық технологияны генетикалық тестілеумен бірге қолдану, мәліметтер базасын молайтуға және ұрпақтардағы күтілетін айырмашылықтардың дәлдігін арттыруға мүмкіндік береді (EPD) [10].
Біздің зерттеулерімізде он екі айлық бұқашықтардың бұлшықет көзінің орташа ауданы 45,95 см2 екендігі анықталды. Бұл
көрсеткіш бойынша олар ангус тұқымынының бұқашықтарынан төмен, олардың бір жасындағы бұлшықет көзінің орташа ауданы, басқа авторлар атап өткендей, 90 см2-ден аса- ды. Бірақ, біздің зерттеуімізде бұқашықтардың орташа тірілей салмағы 336,1±2,86 кг, ал ан- густарда – 457±3,2 кг екенін ескеру қажет.
Өйткені тірілей салмақ пен бұлшықет көзінің ауданы оң корреляцияға ие.
Табын бойынша тері астындағы майдың ор-
таша қалыңдығы 3,11 мм болды, бұл бұлшықет өсуінің тоқтауын және майдың жиналуын көрсетеді. Шетелдік авторлар атап өткендей, 12-14 айда бұқашықтардың арқа жағындағы майдың қалыңдығы 1 мм-ден төмен болмауы керек, ал кейбір авторлар 1,2 мм-ге дейін май қалыңдығы болатының көрсетеді.
Сондай-ақ, азықтандыру мен бағып- күту жағдайлары да еттілік қасиеттерінің қалыптасуына әсер етеді.
Қорытынды
Барлық бақыланған кезең ішінде тірілей салмақтың абсолютті өсу көрсеткіші бойынша ең жоғарғы абсолюттік өсім 31,5 кг құрады, ал, бағалау кезеңінің соңында ең төмені 84- 122 күн аралығында 12,4 кг құрады. Барлық бағалау кезеңіндегі абсолюттік өсім - 88,2 кг болды.
Бүкіл бағалау кезеңіндегі орташа тәуліктік өсім - 824 г. Тірілей салмақтың орташа тәуліктік өсімінің ең жоғары көрсеткіштері 28-56 күн аралығында алынды және 1125 г құрады, бұл бүкіл бағалау кезеңіндегі көрсеткіштермен салыстырғанда 36%-ға артық. Ең төменгі орта- ша тәуліктік өсім тәжірибе соңында 84-112 күн аралығында байқалды, яғни 538 г құрады.
Қазақтың ақбас тұқымды бұқашықтарының еттілік қасиеттерін тірі кезінде бағалау бойын- ша 127 бастың тері астындағы майдың орта- ша қалыңдығы 3,11 мм болса, ең жоғарғысы – 7,57 мм құрады және бұл тері астындағы майдың жиналғанын және бұлшықет өсімінің тоқтағанын көрсетеді, ең төменгісі, тиісінше – 1,67 мм болды. Бұлшықет көзінің орташа ауданы 45,95 см2 құрады, табын бойынша бұлшықет көзінің ең жоғары ауданы – 70,90 см2, ең төмені – 30,50 см2 болды. Зерттеу бары-
сында мәрмәрлығы бойынша жоғары классқа (ААА) ие болған 9 бұқашық анықталды.
Алынған деректерді талдау тірілей салмақтың өсу көрсеткіштері бойынша (абсолюттік өсім, орташа тәуліктік өсім) 28-56 күндер аралығында бұқашықтар жоғары өсімді көрсетті және оң корреляцияға ие болды.
Зерттеу нәтижесі, ет өнімділігін тірілей бағалау барысында өсіп-даму бойынша жақсы өсу қасиеттері бар бұқашықтарды іріктеп алуға мүмкіндік береді, бұл елдегі сиыр етін өндірудің артуына әкеледі.
Қорыта келе, зерттеу нәтижелері селекциялық іріктеу арқылы арқадағы майдың қалыңдығын арттырмай, еттің мәрмәрлығын арттыру жұмыстарын жүргізу тиімді бо- лып саналатының көрсетті, бірақ ұзақ уақыт бойы арқадағы майдың қалыңдығын азай- ту барысында іріктеу жұмыстарын жүргізу бұқашықтардың көбею қабілетіне кері әсерін тигізу мүмкіндігін ескерген жөн.
Ақмола облысының "Новобратское и К"
ЖШС-де алғаш рет қазақтың ақбас тұқымды бұқашықтарының еттілік қасиеттерін тірілей кезінде бағалау үшін ультрадыбыстық зерттеу технологиясы қолданылды.
Қаржыландыру туралы ақпарат
Авторлар ұжымы Қазақстан Республикасы Ауыл шаруашылығы министрлігінің Бағдарламалық-нысаналы қаржыландыру № BR10865103 "АӨК субъектілерінің өзекті өндірістік міндеттеріне цифрландыруды енгізудің әрбір саласы бойынша кемінде 3 цифрлық шешімді қолдана отырып, ғылыми негізделген смарт-фермаларды (табынды жылқы шаруашылығы, етті ірі қара мал шаруашылығы) әзірлеу және құру және фермерлік және шаруа қожалықтарының қызметкерлерін оқыту және цифрлық білімді студенттерге беру үшін қажетті референттік де- ректер базасын қалыптастыру" (2021-2023 жылдар) бағдарламасы аясында ғылыми зерттеулер жүргізуге және олардың нәтижелерін алуға мүмкіндік бергені үшін алғыс білдіреді.
Әдебиеттер тізімі
1 Амерханов, Х.А. Рекомендации по разведению мясных пород крупного рогатого скота.
[Текст]: рекомендация производсту / Х.А. Амерханов, Ф.Г. Каюмов, Н.П. Герасимов. -Орен- бург,- 2017. – 32 с.
2 Каюмов, Ф.Г. Селекционно-племенная работа с калмыцкой породой скота на современном этапе [Текст] / Ф.Г. Каюмов, А.Ф. Шевхужев, Н.П. Герасимов // Известия Санкт-Петербургского государственного аграрного университета. − 2017. − №3 (48). − С. 64-72.
3 Anaruma, R. Castration age and growth, meat production and meat quality of Nellore male cattle [Text] / R. Anaruma, L. Reis, P. De Felício, S. Pflanzer, S. Rossi, M. Zanetti // Animal Production Science -(2020). -60. -Р. 725–731. https://doi.org/10.1071/AN18460.
4 Álvarez-Rodríguez, J. Effect of castration at 10 months of age on growth physiology and behavior of male feral beef cattle [Text] / J. Álvarez-Rodríguez, P. Albertí, G. Ripoll, I. Blasco, A. Sanz // Animal Science Journal 88, -Р. 991–998. doi:10.1111/asj.12728, -2017.
5 Contadini, M de A. Roughage levels impact on performance and carcass traits of finishing Nellore cattle fed whole corn grain diets. [Text] / M de A. Contadini, F.A. Ferreira, R.R.S. Corte, D.S.
Antonelo, J.F.M. Gómez, S. da Luz e Silva // Tropical Animal Health and Production 49, -Р. 1709–
1713. doi:10.1007/ s11250-017-1381-x, -2017.
6 Мироненко, С. Качество мяса молодняка казахской белоголовой породы и её помесей [Текст] / С. Мироненко, В. Крылов, С. Жаймышева, Е. Никонова, В. Косилов // Молочное и мяс- ное скотоводство. -2010. -№ 5. -С. 13-18.
7 Cheng,W. Marbling Analysis for Evaluating Meat Quality. Methods and Techniques. Compr. Rev.
[Text] / W. Cheng, J.H. Cheng, D.W. Sun, H. Pu // Food Sci. Food Saf. -2015, -5, -Р. 523–535.
8 Schulz, L. Assessing marbling scores of beef at the 10th rib vs. 12th rib of longissimus thoracis in the slaughter line using camera grading technology in Germany. [Text] / L. Schulz, A. Sundrum // Meat Sci. -2019. -152. -Р. 116–120.
9 Du, C. J. Development of a hybrid image processing algorithm for automatic evaluation of intramuscular fat content in beef M. Longissimus dorsi. [Text] / C. J. Du, D. W. Sun, P. Jackman, P.
Allen // Meat Science, -2008. -№80. -Р. 1231–1237.
10 Rahman, M.F. Quality Assessment of Beef Using Computer Vision Technology. [Text] / M.F.
Rahman, A. Iqbal, M.A. Hashem, A. Adedeji Akinbode // Food Sci. Anim. Resour. -2020. -№40. -Р.
896–907.
References
1 Amirkhanov, H.A. Recommendations for breeding beef breeds of cattle. [Text]: recommendation to production / H.A. Amerkhanov, F.G. Kayumov, N.P. Gerasimov. -Orenburg, -2017. -32 p.
2 Kayumov, F.G. Selection and breeding work with the Kalmyk cattle breed at the present stage [Text] / F.G. Kayumov, A.F. Shevkhuzhev, N.P. Gerasimov // Izvestiya of the St. Petersburg State Agrarian University. − 2017. − №3 (48). − Р. 64-72.
3 Anaruma, R. Castration age and growth, meat production and meat quality of Nellore male cattle [Text] / R. Anaruma, L. Reis, P. De Felício, S. Pflanzer, S. Rossi, M. Zanetti // Animal Production Science -2020. -№60. -Р. 725–731. https://doi.org/10.1071/AN18460.
4 Álvarez-Rodríguez, J. Effect of castration at 10 months of age on growth physiology and behavior of male feral beef cattle [Text] / J. Álvarez-Rodríguez, P. Albertí, G. Ripoll, I. Blasco, A. Sanz // Animal Science Journal 88. -2017. -Р. 991–998. doi:10.1111/asj.12728
5 Contadini, M de A. Roughage levels impact on performance and carcass traits of finishing Nellore cattle fed whole corn grain diets. [Text] / M de A. Contadini, F.A. Ferreira, R.R.S. Corte, D.S. Antonelo, J.F.M. Gómez, S. da Luz e Silva // Tropical Animal Health and Production 49, -pp. 1709–1713.
doi:10.1007/ s11250-017-1381-x, -2017.
6 Mironenko, S. The quality of meat of young Kazakh white-headed breed and its crossbreeds [Text]
/ S. Mironenko, V. Krylov, S. Zhaimysheva, E. Nikonova, V. Kosilov // Dairy and meat cattle breeding.
-2010. -No. 5. -P. 13-18.
7 Cheng,W. Marbling Analysis for Evaluating Meat Quality. Methods and Techniques. Compr. Rev.
[Text] / W. Cheng, J.H. Cheng, D.W. Sun, H. Pu // Food Sci. Food Saf. -2015. -5. -Р. 523–535.
8 Schulz, L. Assessing marbling scores of beef at the 10th rib vs. 12th rib of longissimus thoracis in the slaughter line using camera grading technology in Germany. [Text] / L. Schulz, A. Sundrum // Meat Sci. -2019. -152. -Р. 116–120.
9 Du, C. J. Development of a hybrid image processing algorithm for automatic evaluation of intramuscular fat content in beef M. Longissimus dorsi. [Text] / C. J. Du, D. W. Sun, P. Jackman, P.
Allen // Meat Science, -2008. -№80. -Р. 1231–1237.
10 Rahman, M.F. Quality Assessment of Beef Using Computer Vision Technology. [Text] / M.F.
Rahman, A. Iqbal, M.A. Hashem, A. Adedeji Akinbode // Food Sci. Anim. Resour. -2020. -№40. -Р.
896–907.
ПРИЖИЗНЕННАЯ ОЦЕНКА МЯСНЫХ КАЧЕСТВ БЫЧКОВ КАЗАХСКОЙ БЕЛОГОЛОВОЙ ПОРОДЫ
Ускенов Рашит Бакытжанович Кандидат сельскохозяйственных наук, доцент Казахский агротехнический университет имени С. Сейфуллина
г.Нур-Султан, Казахстан E-mail: [email protected] Аққаир Бақытжан Жасұланбайұлы
Докторант 1 курса Казахский агротехнический университет имени С. Сейфуллина г.Нур-Султан, Казахстан
E-mail: [email protected] Исабекова Салтанат Айтымовна Кандидат сельскохозяйственных наук Казахский агротехнический университет имени С. Сейфуллина
г.Нур-Султан, Казахстан E-mail: [email protected] Бостанова Сауле Куанышпековна Кандидат сельскохозяйственных наук, ассоц.профессор Казахский агротехнический университет имени С. Сейфуллина г.Нур-Султан, Казахстан E-mail: [email protected] Нәсір Жұлдыз Қалдарбекқызы
Студент 4 курса Казахский агротехнический университет имени С. Сейфуллина г.Нур-Султан, Казахстан E-mail: [email protected] Аннотация
В данной статье представлены результаты прижизненной оценки мясных качеств бычков казахской белоголовой породы. Опытная работа проводилась с 26.10.2021 по 17.02.2022 в Ак- молинской области, Буландинского района, село Новобратское, ТОО «Новобратское и К». Про- должительность эксперимента-112 дней в течение всего оценочного периода. Для проведения эксперимента были отобраны бычки 7-10 месяцев в количестве 127 голов. Средняя живая масса бычков, поставленных на прижизненную оценку мясных качеств составила 247 кг, на конец оце- ночного периода - 336 кг и среднесуточный прирост за этот период составил 824,3 г. В оценоч- ный период средняя толщина жира в спине составляла 3,11 мм, максимальная толщина жира в
спине - 7,57 мм, а минимальная - 1,67 мм. Средняя площадь мышечного глаза по стаду - 45,95 см2. Площадь мышечного глаза составила, максимум - 70,90 см2 и минимум - 30,50 см2. В пе- риод исследования было выявлено 9 бычков, получивших высокий балл по мраморности (ААА).
Ключевые слова: казахская белоголовая порода; УЗИ (ультразвуковое исследование); толщи- на жира в спине; площадь мышечного глазка; среднесуточный прирост; абсолютный прирост;
бычки.
LIVE ANIMAL ASSESSMENT OF MEAT QUALITIES OF KAZAKH WHITE-HEADED BULLS
Uskenov Rashit Bakhitzhanovich Candidate of Agricultural Sciences, Associate Professor Kazakh Agrotechnical University named after S. Seifullin Nur-Sultan, Kazakhstan E-mail: [email protected] Akkair Bakytzhan Zhassulanbaevich 1st year doctoral student Kazakh Agrotechnical University named after S. Seifullin Nur-Sultan, Kazakhstan E-mail: [email protected] Issabekova Saktanat Aitymovna Candidate of Agricultural Sciences, Associate Professor Kazakh Agrotechnical University named after S. Seifullin Nur-Sultan, Kazakhstan E-mail: [email protected] Bostanova Saule Kuanishbekovna Candidate of Agricultural Sciences, Associate Professor Kazakh Agrotechnical University named after S. Seifullin
Nur-Sultan, Kazakhstan E-mail: [email protected] Nassir Zhuldyz Kaldarbekkyzy
4th year student Kazakh Agrotechnical University named after S. Seifullin Nur-Sultan, Kazakhstan у-mail: [email protected] Abstract
This article presents the results of the live animal evaluation of meat quality of Kazakh white-headed bulls. Research work for 2021-2022. Experimental work was carried out from 10.26.2021 to 02.17.2022 in Akmola region, Bulandinsky district, Novobratskoye village, «Novobratskoye and K» LLP. The duration of the experiment is 112 days during the entire evaluation period.
For the experiment, 7-10-month-old bulls were selected in the amount of 127 heads. The average live weight of the bulls evaluated was 247 kg, at the end of the evaluation period-336 kg, and the average daily increase for this period was 824.3 g. During the evaluation period, the average thickness of the back fat is 3.11 mm, the maximum thickness of the back fat is 7.57 mm, and the minimum is 1.67 mm.
The average area of the muscular eye in the herd is 45.95 cm2. The area of the muscle eye is the highest - 70.90 cm2 and the lowest - 30.50 cm2. In the course of the study, 9 bulls were identified, which received the highest mark of marble (AAA).
Key words: kazakh white-headed breed; ultrasound; thickness of back fat; the area of the muscular eye; average daily increase; absolute increase; bulls.
doi.org/10.51452/kazatu.2022.3(114).1170 УДК 632.2:636.39(292.48)(045)
ПЕРСПЕКТИВНЫЕ КОРМОВЫЕ КУЛЬТУРЫ ДЛЯ ПОВЫШЕНИЯ ЭФФЕКТИВНОСТИ СЫРЬЕВОГО КОНВЕЙЕРА
В УСЛОВИЯХ СУХОСТЕПНОЙ ЗОНЫ
Ногаев Адильбек Айдарханович ТОО «Научно-производственный центр зернового хозяйства им. А.И. Бараева»PhD п. Шортанды-1, Казахстан E-mail: [email protected] Муханов Нурболат Кайырболдыевич ТОО «Научно-производственный центр зернового хозяйства им. А.И. Бараева»PhD п. Шортанды-1, Казахстан E-mail: [email protected] Серекпаев Нурлан Амангелдинович Доктор сельскохозяйственных наук, профессор Казахский агротехнический университет им. С. Сейфуллина г. Нур-Султан, Казахстан
Е-mail: [email protected] Байтеленова Алия Аскеровна Кандидат сельскохозяйственных наук, и.о. ассоц. профессора Казахский агротехнический университет им. С. Сейфуллина г. Нур-Султан, Казахстан Е-mail: [email protected] Әшірбекова Інкәр Әділбекқызы Магистр Казахский агротехнический университет им. С. Сейфуллина г. Нур-Султан, Казахстан Е-mail: [email protected]
Аннотация
Актуальность исследований заключена в необходимости создания сырьевых конвейеров для хозяйств, содержащих мелкий рогатый скот, путем подбора наиболее продуктивных кормовых культур в условиях сухостепной зоны. В данной статье представлены данные, полученные уче- ными при проведении полевых исследований в условиях сухостепной зоны, в которой цель ис- следований заключалась в определении кормовых культур и травосмесей, их устойчивости на сорные растения, при использовании их в сырьевом конвейере и определении продуктивности при включении покровной культуры в различные сроки скашивания. В соответствии с приведен- ными данными, можно утверждать, что из научно обоснованно представленных к исследованию видов культур, наиболее продуктивными культурами в системе сырьевого конвейера в представ- ленных условиях явилась суданская трава с урожайностью 16,9 т/га в варианте без покрова, и
травосмесь горох+суданская трава - 23,6 т/га, а из одновидовых культур, в тоже время, динамика накопления зеленой массы в системе сырьевого конвейера в варианте с покровом овса оказалась аналогичной, но урожайность культур и травосмесей оказалась выше до 5%, чем в варианте без покрова. Необходимо отметить, что представленные для проведения исследования культуры - кормовое просо, пайза, также показали неплохую урожайность в варианте с применением по- кровной культуры.
Ключевые слова: однолетние кормовые культуры; травосмеси; покровная культура; сорные растения.
Введение
На сегодняшний день Казахстан имеет по- требность в площадях посева однолетних и многолетних кормовых культур, так как суточ- ная потребность только в грубых кормах в со- ответствии с установленными нормами рацио- нов на 1 условную голову для молочных коз 1 кг. Для обеспечения потребности в стойловый период с учетом круглогодичного содержания скота для МРС с учетом страхового фонда не- обходимо более 16,0 тыс. тонн высококаче- ственного сена.
Проблема нехватки кормов в животно- водстве страны связана также и с суровыми почвенно-климатическими условиями, то есть недостаток тепла и влаги в период вегетации кормовых культур.
В этой связи, возникает необходимость создания сырьевых конвейеров для хозяйств, содержащих мелкий рогатый скот, на основе рационального управления природными кор- мовыми ресурсами с учетом особенностей почвенно-климатических зон республики без больших капитальных вложений. Учеными в условиях степной и сухостепной зон Казахста- на [1, 2], где увеличение пастбищной нагруз- ки привело к деградации естественных кор- мовых угодий, выявлено, что ранневесенний срок посева многолетних трав полупокровным способом позволяет формировать структуру устойчивых агрофитоценозов с поэтапной оп- тимизацией процессов восстановления антро- погенно нарушенных земель. Правильный вы- бор покровной культуры позволяет во много раз снизить риск получения низкого его урожая и обеспечит наивысшие показатели экономи- ческой эффективности травосеяния в регионе [3, 4, 5]. На юге и северо-западе Казахстана [6, 7], результаты исследований по применению покровной культуры - донника при выращива- нии кормовых трав, с применением различных доз органических и минеральных удобрений, указывают на рентабельность возделывания – до 70%. Также, используемая агротехника
возделывания кормовых культур в Казахстане и России [7, 8, 9, 10, 11, 12] включает в себя многократные проходы тяжелых машин на ко- лесном ходу, что приводит к переуплотнению пахотного и подпахотного горизонтов, нару- шается водный и воздушный режим питания растений, активизация биологических процес- сов в почве для повышения плодородия пере- работкой растительной биомассы в усвояемую органику. Поэтому для перераспределения фосфора и других микроэлементов из подпа- хотного горизонта в зону корневой системы растений, то есть для восстановления процес- сов повышения плодородия почвы и ее струк- туры, необходимо один раз в три – четыре года проводить вспашку глубокорыхлителем [11, 12], что положительно влияет и на урожай- ность покровных сидеральных культур.
Правильно подобранный состав травосме- сей обеспечивает продуктивность поля в пер- вые годы жизни трав, когда покровные культу- ры, в силу своих биологических особенностей, не могут в полной мере бороться с сорняками, однако по истечению некоторого времени, обе- спечивают высокую продуктивность. В иссле- дованиях российских и казахстанских ученых [13, 14, 15, 16], при включении новых интро- дукционных кормовых культур в травосмеси - галега (Galega), в условиях Западной Сибири, африканского проса (Pennisetum tuphoides) и пайзы (Echinochloa frumentacea L.) - в услови- ях Казахстана, продуктивность травостоя, до- стигает 23-35 т/га, однако, в первую очередь, прямая корелляционная зависимость урожай- ности травостоя зависит от климатических по- казателей.
Цель исследований заключается в опре- делении кормовых культур и травосмесей, их устойчивости на сорные растения, при исполь- зовании их в сырьевом конвейере, и определе- ние продуктивности при включении покров- ной культуры в различные сроки скашивания.
Материалы и методы
Объектами исследований являлись одно- летние кормовые культуры. Однолетние кор- мовые культуры - суданская трава Sorghum sudanense (*St), просо кормовое Panicum, пайза Echinochloa Frumentacea, и травосмеси, в соот- ношении 50:50, 40:30:30 - горох Pisum + ячмень Hordeum (*St), горох Pisum + суданская трава Sorghum sudanense + ячмень Hordeum, горох Pisum + суданская трава Sorghum sudanense с покровной культурой Avena sativa и без. Цель данного исследования состояла в том, чтобы определить кормовые культуры и травосме- си, их устойчивость на сорные растения, при использовании их в сырьевом конвейере для приготовления корма. Этот эксперимент, про- веденный в 2020 и 2021 годах, включал по- севы однолетних кормовых культур и смеси зернобобовых с покровной культурой и без, прополку сорных растений и сроки скашива- ния по фазам вегетации (колошение, цветение, спелость).
Методология иследований: полевые, лабо- раторные.
Эксперименты проводились в Племенном хозяйстве «Зеренда», которое занимается раз- ведением коз в Целиноградском районе Акмо- линской области.
Среднесуточная температура воздуха ве- сенних месяцев (март, апрель, май) в сравне- нии со среднемноголетними показателями была соответственно теплее на -4,1, 5,7 и 5,3ºС.
В летние месяцы, за исключением июня меся- ца, в июле и августе показатели среднесуточ- ной температуры воздуха по сравнению с нор- мой была соответственно выше на 0,5 и 1,1ºС, а в июне на уровне среднемноголетних данных.
Среднесуточная температура воздуха в сентябре месяце была на уровне нормы и со- ставило 12,2 ºС
Условия увлажнения. Атмосферные осад- ки в 2020 году выпадали неравномерно: в зим- ние месяцы в январе и феврале выпали больше нормы на 33,8 и 29,7 мм соответственно.
В весенние месяцы в марте и мае атмос- ферные осадки соответственно выпали на 10,9 и 21,9 мм ниже нормы, в апреле наоборот, на 11,7 мм больше нормы. В летние месяцы мак- симальное количество выпавших атмосферных
осадков было отмечено в июне (конце второй декады – 51,3 и третьей декады – 42,4 мм) – 94,0 мм и оно было выше от среднемноголет- них показателей на 57,0 мм. В июле атмосфер- ные осадки выпали больше нормы на 3,3 мм, а в августе – на 9,1 мм. В сентябре в сравнении со среднемноголетними данными атмосфер- ные осадки были выше на 6,3 мм.
Весной с наступлением физической спело- сти почвы прицепными дисковыми боронами (БДМ-2,4х2) была проведена разделка задерне- лых пластов и рыхление почвы на глубину 8-10 см в 2 следа. После проведения дискования, не допуская иссушения почвы проводилась вы- равнивание поверхности почвы с кольчато- шпоровыми катками 3ККШ-6А. Посев про- водили на глубину 2-3 см рядовым способом (междурядье 15 см) зернотравяной сеялкой – СЗ-4 («ASTRA») с нормой высева 20 кг/га (4 млн.шт.). Сразу же после посева для обеспе- чения лучшего контакта между высеянными семенами и почвенными частицами проводи- ли прикатывание почвы кольчато-шпоровыми катками 3ККШ-6А.
Весной с наступлением физической спело- сти почвы была проведено 2 следа дискование на глубину 8-10 см. После дискования, для эф- фективной работы с пожнивными остатками пшеницы, проводили выравнивание поверхно- сти почвы и лущение стерни с бороной моты- га широкозахватной (БМШ-15) на глубину 4-5 см. Посев семян зернофуражных культур про- водили на глубину 6-7 см рядовым способом зерновой сеялкой СЗ-4 (ASTRA-4) с нормой высева ячмень – 110 кг/га, овес 120 кг/га. По- сле посева зернофуражных культур проводили прикатывание почвы с кольчато-шпоровыми катками 3ККШ-6А. Общая площадь посева со- ставила у ячменя- 143,0 га, у овса – 62,5 га.
Укос однолетних кормовых культур и сме- си зернобобовых проводили в три срока по фазам вегетации (для зерновых - колошение, цветение, спелость). Покровной культурой яв- лялся овес.
Исследование проводилось на типичных для степной зоны Северного Казахстана тем- но-каштановых почвах.
Результаты
Биомасса покровных культур
При анализе всхожести кормовых культур в лабораторных условиях, показатель варьиро- вал от 73 до 97% в среднем за 2 года. Оцен- ка полевой всхожести кормовых культур и травосмесей и сохранности их количества до периода уборки показала неравномерные ре-
зультаты. Показатели двух лет исследований по анализу сохранности растений кормовых культур в чистом виде указывают на сниже- ние до 70,7% у пайзы, и до 32,4% у травосмеси горох+суданская трава (таблица 1).
Таблица 1 – Полевая всхожесть и сохранность растений, 2020-2021 гг.
Культуры, тра-
восмеси Количество растений в фазе полных всходов
Полевая всхо-
жесть семян Количество растений перед
уборкой
Сохранность растений перед
уборкой шт/м2 **+,- к
St % **+,- к
St шт/м2 **+,- к
St % **+,- к
St
1 2 3 4 5 6 7 8 9
без покрова Суданская трава
(*St) 69 - 69,1 - 60 - 87,2 -
Просо кормовое 101 +32 50,6 -18,5 82 +22 80,8 -6,4
Пайза 145 +76 72,5 +3,4 103 +43 70,7 -16,5
Горох+ячмень
(*St) 127 - 63,5 - 48 - 38,0 -
Горох+суданская
трава+ячмень 106 -21 52,9 -10,6 61 +13 57,5 +19,5
Горох+суданская
трава 136 +9 68,1 +4,6 44 -4 32,4 -5,6
с покровной культурой овёс Суданская трава
(*St) 90 - 60,0 - 53 - 58,7 -
Просо кормовое 97 +7 68,5 +8.5 66 +13 67,8 +9.1
Пайза 90 0 60,0 0 57 +4 62,3 +3,6
Горох+ячмень
(*St) 120 - 60.0 - 102 - 70.5 -
Горох+суданская
трава+ячмень 125 +5 72.0 +12 98 -4 72 +0.5
Горох+суданская
трава 133 +13 44,4 -15.6 72 -30 66,6 -3,9
Смешанный дисперсионный анализ не показал значительного влияния надземной биомассой культуры и года. В 2020 г. разли- чий в биомассе разных однолетних культур и травосмесей не выявлено, значения несколь- ко превышают т га–1 сухого вещества ± стан- дартная ошибка (табл. 2). В 2020 г. наимень- шие значения биомассы из кормовых культур отмечены у проса кормового (1.0 т/га–1 сухого вещества), из травосмесей у горох+суданская
трава+ячмень (0.6 т/га–1 сухого вещества), а более высокие – у пайзы.
Дисперсионный анализ показал значитель- ную взаимосвязь между покровной культуры и года на биомассу кормовых культур и травос- меси (таблица 2). Зафиксированные значения биомассы варьировались от примерно 2 т га-1 сухого вещества для проса кормового до зна- чений выше 5 т га-1 сухого вещества для смеси гороха и ячменя в 2021 году.
