• Ешқандай Нәтиже Табылған Жоқ

ӘЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

N/A
N/A
Protected

Academic year: 2024

Share "ӘЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ"

Copied!
406
0
0

Толық мәтін

(1)

ISSN 1563-034Х Индекс 75880; 25880

ӘЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ҚазҰУ ХАБАРШЫСЫ

Экология сериясы

КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ имени АЛЬ-ФАРАБИ

ВЕСТНИК КазНУ

Серия экологическая

AL-FARABI KAZAKH NATIONAL UNIVERSITY

KazNU BULLETIN

Ecology series

№2/2 (44)

Алматы

«Қазақ университеті»

2015

(2)

ХАБАРШЫ

ISSN 1563-034Х Индекс 75880; 25880

ЭКОЛОГИЯ СЕРИЯСЫ №2/2 (44)

25.11.1999 ж. Қазақстан Республикасының Мәдениет, ақпарат және қоғамдық келісім министрлігінде тіркелген Куәлік №956-Ж.

ИБ №8221

Басуға 16.04.2015 жылы қол қойылды.

Пішімі 60х84 1/8. Көлемі 36.1 б.т. Офсетті қағаз. Сандық басылыс.

Тапсырыс №1020. Таралымы 500 дана. Бағасы келісімді.

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университетінің

«Қазақ университеті» баспа үйі.

050040, Алматы қаласы, әл-Фараби даңғылы, 71.

«Қазақ университеті» баспа үйінің баспаханасында басылды.

© Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2015 Ғылыми басылымдар бөлімінің басшысы

Гульмира Шаккозова Телефон: +77017242911

E-mail: [email protected]

Редакторлары:

Гүлмира Бекбердиева, Айгерім Иманғалиева Компьютерде беттеген:

Айгүл Алдашева

Жазылу мен таратуды үйлестіруші Мөлдір Өміртайқызы

Телефон: +7(727)377-34-11 E-mail: [email protected] РЕДАКЦИЯ АЛҚАСЫ:

Шалахметова Т.М., б.ғ.д., профессор, ғылыми редактор (Қазақстан)

Мажренова Н.Р., х.ғ.д., профессор, ғылыми редактордың орынбасары (Қазақстан) Абилев С.К., б.ғ.д., профессор (Ресей) Айташева З.Г., б.ғ.д., профессор (Қазақстан) Базарбаева Т.А., г.ғ.к., доцент (Қазақстан) Бигалиев А.Б., б.ғ.д., профессор (Қазақстан) Дигель И.Э., PhD докторы (Германия)

Еланцев А.Б., м.ғ.к., доцент (Қазақстан) Канаев А.Т., б.ғ.д., профессор (Қазақстан) Лось Д.А., б.ғ.д., РФ ҒА (Ресей)

Мусабеков К.Б., х.ғ.д., профессор (Қазақстан) Наурызбаев М.К., т.ғ.д., профессор (Қазақстан) Нуртазин СТ., б.ғ.д., профессор (Қазақстан) Сальников В.Г., г.ғ.д., профессор (Қазақстан) Скакова А.А., г.ғ.к. (Қазақстан)

Торегожина Ж.Р., х.ғ.к., профессор (Қазақстан) ЖАУАПТЫ ХАТШЫ

Керимкулова А.Б., оқытушы (Қазақстан)

ВЕСТНИК

ХАБАРШЫ

BULLETIN

Э К О Л О Г И Я С Е Р И Я С Ы

С Е Р И Я Э К О Л О Г И Ч Е С К А Я

E C O L O G Y S E R I E S КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ имени АЛЬ-ФАРАБИAL-FARABI KAZAKH

NATIONAL UNIVERSITY ӘЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ

ISSN 1563-034Х • Индекс 75880; 25880

2/2(44) 2015

(3)

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті Казахский национальный университет им. aль-Фараби

Биоалуантүрлілік және биоресурстар кафедрасы Кафедра биоразнообразия и биоресурсов Биология және биотехнология факультеті

Факультет биологии и биотехнологии

Көрнекті зоолог-ғалым, педагог, профессор міндетін атқарушы, биология ғылымдарының кандидаты, доцент

Есжанов Бірлікбай Есжанұлының

туылғанына 70 жыл және ғылыми-педагогикалық қызметіне 40 жыл толған мерейтойына арналған

«Қазақстан және оған іргелес территориялардың биоалуандылығын тұрақты пайдалану және сақтау»

атты Республикалық конференция 5 мамыр 2015 жыл

(4)

© 2015 Al-Farabi Kazakh National University

Са ты бал диева Г.К.

Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Биоалуан түр лі лік жә не биоре су рс тар ка фед ра сы ның про фес сор м.а., биоло гия ғы лым да ры ның кан ди да ты

Ес жа нов Бір лік бай Ес жа нұлы 1 ма мыр 1945 жы лы Ал ма ты об лы сы Бал қаш ауда ны Кө кө зек ел ді ме ке нін де дү ниеге кел ген.

1952 жы лы Көк жи де ауы лын да ғы 80 жыл дан аса та ри хы бар

«Қы зыл ту» же ті жыл дық мек те бі нің 1-сы ны бы на оқу ға ба рып, оны 1959 жы лы үз дік бі ті ріп, мақ тау қа ға зы мен ма ра пат тал ды.

Әрі қа рай оқуын жал ғас ты ру үшін ол ау дан ор та лы ғы Ба қа нас се ло сын да ғы ор та мек теп тің 8-сы ны бы на оқу ға қа был да нып, 1963 жы лы осы мек теп тің 11-сы ны бын бі ті ріп, ор та бі лім ту ра- лы ерек ше үл гі де гі ат тес тат ал ды. Оқу да, ең бек те үз дік же тіс- тік те рі жә не үл гі лі тәр ті бі үшін ол кү міс ме даль мен (ат тес тат КН №002314. 30 шіл де 1963 жы лы бе ріл ген) ма ра пат тал ды.

ЕС ЖА НОВ БІР ЛІК БАЙ ЕС ЖА НҰЛЫ

Әл-Фа ра би атын да ғы Қа зақ ұлт тық уни вер си те ті нің

ұла ғат ты ұс та зы, биоалуан түр лі лік жә не биоре су рс тар ка фед ра сы ның

про фес сор мін де тін ат қа ру шы, биоло гия ғы лым да ры ның кан ди да ты

(5)

ISSN 1563-034X KazNU Bulletin. Ecology series. №2/2 (44). 2015 437 Са ты бал диева Г.К.

Мек теп бі тір ген соң ком со мол дық жол да ма- мен ау дан да ауыл ша руашы лы ғын кө те ру үшін

«Ақ көл» сов хо зы ның ком со мол-жас тар бри га да- сы ның құ ра мы на жі бе ріл ді. Бұл сов хоз да 1964 жыл дың та мыз айына дейін ша ру ашы лық тың әр- түр лі са ла сын да түр лі жұ мыс тар ат қар ды. Осы жы лы бар лық ем ти хан дар ды ойда ғы дай тап- сы рып (тиіс ті 15 ұпай дан 14 ұпай жи нап) Қа зақ мем ле кет тік Абай атын да ғы пе да го ги ка лық инс- ти тут тың жа ра ты лы стану-геог ра фия фа куль те- ті нің («биоло гия-хи мия» бө лі мі) 1-кур сы на оқу- ға қа был дан ды. Сол кез де гі та лап бой ын ша осы жыл дың қа ра ша айын да Б. Ес жа нов Отан ал дын- да ғы әс ке ри-аза мат тық бо ры шын ат қа ру үшін Ке ңес Ар миясы ның қа та ры на ша қы ры лып, 1967 жыл дың қа зан айына дейін ал ды мен Са ра тов қа- ла сын да, кейін нен Пен за об лы сы ның Куз нецк қа ла сын да қа тар да ғы жауын гер-сер жант құ ра- мын да әс ке ри қыз мет ат қар ды. Әс ке ри жә не са- яси дай ын дық та қол жет кен же тіс тік те рі үшін ол қыс қа мер зім ді де ма лыс қа жә не «1941-1945 жж.

Ұлы Отан со ғы сы ның же ңі сі не XX жыл» ме да- лі мен ма ра пат тал ды. Әс ке ри қыз ме тін аяқ та ған соң, жо ға ры оқу ор нын да бі лі мін жал ғас ты ру үшін ол қайтадан оқу ға қа был да нып, инс ти тут- ты 1972 жы лы бі ті ріп, ерек ше үл гі де гі дип лом (дип лом О №068560, 30.06.1972 ж. бе ріл ген) ал- ды. 1969/1970 оқу жы лы Б. Ес жа нов қа курс, фа- куль тет жә не инс ти тут та ғы қо ғам дық жұ мыс- тар ға бел сен ді қа тыс қа ны үшін (курс ком сор гы, фа куль тет ком со мол ко ми те ті нің оқу-ғы лы ми жұ мыс та ры сек то рын бас қар ды, қа ла лық жә не об лыс тық ком со мол ко ми тет те рі нің мү ше сі) жә- не ғы лы ми жұ мыс тар да ғы же тіс тік те рі әрі үз дік оқуы үшін (3 жыл да бар-жо ғы бір «4» де ген ба ға ал ған) оған Ле нин атын да ғы ар найы сти пен дия та ғай ын дал ды, бұл шә кір та қы ны ол инс ти тут ты бі тір ген ше ал ды, ал 1970 жы лы «Ең бек те гі ер лі гі үшін» ме да лі мен ма ра пат тал ды. Инс ти тут та оқы- ған жыл да ры ол ауыл ша руашы лы ғы жұ мыс та- ры на бел се не қа ты сып жер гі лік ті тұр ғын дар мен үгіт-на си хат жұ мыс та рын өте жо ға ры дең гейде ұйым дас тыр ға ны үшін бұ рын ғы Көк ше тау об- лы сы Қы зыл ту ау дан дық ком со мол ко ми те ті нің Мақ тау қа ға зы мен жә не сту де нт тік құ ры лыс жа- са ғын да сту дент жас тар мен от ряд тың ко мис са ры ре тін де ат қар ған жұ мы сы үшін Ал ма ты об лыс- тық ком со мол ко ми те ті нің Мақ тау қа ға зы мен, со- ны мен қа тар оқу да ғы та бы сы жә не қо ғам дық жұ- мыс қа бел сен ді қа тыс қа ны үшін Ал ма ты қа ла сы бұ рын ғы Фрун зе ау дан дық ком со мол ко ми те ті нің Мақ тау қа ға зы мен ма ра пат тал ды.

Фа куль теттің Ғы лы ми Ке ңе сі нің ұйға руымен ол осы инс ти тут тың зооло гия ка фед ра сын да

оқуын әрі қа рай жал ғас ты ру үшін ас пи ран ту- ра ға қал ды рыл ды жә не 1972 жы лы «Зооло гия»

ма ман ды ғы бой ын ша ас пи ран ту ра ға түс ті, ал- ғаш қы 1,5 жыл да «Ақ бө кен нің Бет пақ да ла по- пу ля циясы ның эко ло го-мор фо ло гиялық ерек ше- лік те рі» ат ты та қы рып бой ын ша жұ мыс жа са ды.

Бі рақ әр түр лі объек тив ті жә не суб ъек тив ті жағ- дай лар ға бай ла ныс ты Б. Ес жа нов бас қа мә се ле- мен, атап айт қан да, Қа зақ стан ның әлі де иге ріл- ме ген құм ды-шөл ді ай мақ та ры ның (Қы зыл құм, Мой ын құм, Оң түс тік Бал қаш өңі рі – Тау құм, Са рыесік-Аты рау) зиян ды (түр лі ін дет тер та ра- та тын) жә не кә сіп тік ма ңы зы бар, биоло гиясы мен эко ло гиясы зерт тел ме ген ке мір гіш те рі мен айна лыс ты. Қыс қа мер зім ішін де ол осы ке мір- гіш тер ту ра лы да ла лық ма те ри ал дар жи нап, ғы- лым ға тір ші лі гі мә лім емес кі ші құм тыш қа ны, шөл қо саяғы ның мор фо ло гиясы мен эко ло гиясы жай ын да 3 ма қа ла жа рияла ды (1975).

Ас пи ран ту ра ны аяқ та ған соң Б. Ес жа нов ты Қа зақ ССР Жо ға ры жә не ар найы бі лім бе ру Ми- ни ст рлі гі А.С. Пуш кин атын да ғы Орал мем ле кет- тік пе да го ги ка лық инс ти ту ты на (Орал қа ла сы) жол да ма мен қыз мет ке жі бер ді. Бұл инс ти тут та ол Зооло гия жә не биоло гияны оқы ту ме то ди ка- сы ка фед ра сын да оқы ту шы лық қыз мет ат қар ды.

«Омырт қа сыз дар зооло гиясы», «Омырт қа лы лар зооло гиясы», «Биоло гияны оқы ту ме то ди ка сы»

пән де рі нен дә ріс оқы ды жә не әр түр лі ар найы курс тар мен прак ти кум дар ды («Так си дер мия не гіз де рі», «Ті рі та би ғат бұ ры шын да жұ мыс жа- сау ме то ди ка сы», «Мек теп жа нын да ғы учас ке де жұ мыс жа сау ме то ди ка сы», «Көр не кі құ рал дар дай ын дау ме то ди ка сы») жүр гіз ді. Бұл айт ыл ған- дар дан бас қа ол сту де нт тер дің пе да го ги ка лық прак ти ка ла ры на (Орал, Ақ тө бе қа ла ла ры жә не Орал об лы сы ның ау дан да ры ның мек теп те рін де) бас шы лық жа са ды.

1979 жы лы Ал ма ты қа ла сын да ор на лас- қан Қа зақ ССР Ғы лым Ака де миясы на қа рас ты Зооло гия инс ти ту ты ның сүт қо рек ті лер зерт ха- на сы на кі ші ғы лы ми қыз мет кер дің ор ны на Рес- пуб ли ка лық кон курс тан өтіп, жұ мыс қа қа был- дан ды. Осы лауа зым да 1987 жыл ға дейін қыз мет ат қар ды. Бұл уа қыт та ол шөл сүт қо рек ті ле рі нің (қа ра құй рық, түл кі, шиебө рі, құм қояны, та- рақ құй рық, кі ші құм тыш қа ны, қо са яқ тар жә не т.т) эко ло гиясы мен это ло гиясын зерт те ді, Сі- бір өзен де рін Қа зақ стан мен Ор та Азияға бұ ру мә се ле рі мен айна лыс қан Бү кі ло дақ тық Бағ дар- ла ма лар ға бел се не қа тыс ты, со ны мен қа тар ақ- бө кен нің Бет пақ да ла, Үс тірт жә не Еділ-Жай ық по пу ля цияла ры ның жағ дайла рын ба қы лау үшін жер бе тін де жә не ұшақ-ті кұ шақ тар мен са нақ жұ-

(6)

ҚазҰУ хабаршысы. Экология сериясы. №2/2 (44). 2015 438

Ес жа нов Бір лік бай Ес жа нұлы

мыс та рын орын дау ға ат са лыс ты. Осы жыл да ры құм қо саяғы ның әлі ғы лым ға бел гі сіз жақ та рын зерт теп, тұң ғыш рет оның қыс қа мер зім де екі мәр те кө бейе тін ді гін ғы лым ға паш ет ті.

1987 жы лы Қа зақ ССР Ғы лым Ака де миясы- ның Зооло гия инс ти ту ты ның ат тес та циялық ко мис сиясы Б. Ес жа нов ты көп жыл ғы ғы лы ми жұ мыс тар ға сі ңір ген ең бе гі үшін ғы лы ми қыз- мет кер лауазы мы на жұ мыс қа жо ға ры лат ты. Осы жыл дан бас тап ол жар ты лай су жа ну ар ла ры ның (он датр, құн дыз, жұ пар) эко ло гиясы мен это ло- гиясын зерт теу ге кі ріс ті. Он да тр ды қол да жә не жар ты лай қол да өсі ру тех но ло гиясы мен айна- лыс ты, Бал қаш-Іле суала бын да ғы он датр са ны на жай ын ба лы ғы ның ти гі зе тін әсе рін зерт те ді. Бұл зерт теу лер Одақ бой ын ша жүр гі зіл ген ең ал ғаш- қы жұ мыс тар еді.

1990 жы лы ССРО Ғы лым Ака де миясы ның Сі бір бө лім ше сі нің Биоло гия инс ти ту тын да (Но во сі бір қа ла сы) «Қа зақ стан ның шөл де рін- де гі құм сүй гіш ке мір гіш тер дің эко ло гиясы» та- қы ры бы бой ын ша дис сер та ция қор ға ды. Бұл дис сер та цияға Одақ тың әр түр лі ғы лы ми ор та- лық та ры нан (Мәс кеу, Ле ни нг рад, Киев, Са ра- тов, Сверд ловск, Таш кент, Ир ку тск, Аш ха бад, Фрун зе жә не бас қа да қа ла лар дан) 20-дан аса оң пі кір лер (ғы лым док тор ла ры, ака де мик тер) түс- ті. Бар лық пі кір лер де Б. Ес жа нов тың зооло гия ғы лы мы ның да му ына қос қан үле сін өте жо ға ры ба ға ла ды жә не биоло гия ғы лым да ры ның кан ди- да ты дә ре же сі (КД №021481, Моск ва қа ла сы) бі- рауыз дан бе ріл ді.

1991-2001жыл да ры ол Инс ти тут та аға ғы лы- ми қыз мет кер, ал 1994 жыл дан бас тап әл-Фа ра би атын да ғы Қа зақ ұлт тық уни вер си те ті нің ша қы- руымен әрі оқы ту шы лық жұ мыс пен айна лы са бас та ды.

1991-1993 жыл да ры рес пуб ли ка лық те ле ка- нал да ол «Біз жә не та би ғат», «Ба қыт құ сы» Бағ- дар ла ма ла рын жүр гі зу де көп жұ мыс ат қар ды, ал 1995-1997 жыл да ры Рес пуб ли ка лық дең гейде жа рияла на тын «Зер де» жур на лы ның бет те рін де

«Дуа дақ», «Елік» ат ты экок луб тар ды бас қар ды.

1996 жы лы ғы лы ми жә не пе да го ги ка лық жұ- мыс тар да сі ңір ген ең бе гі үшін Жо ғар ғы ат тес та- циялық ко мис сия оған «Биоло гия» ма ман ды ғы бой ын ша до цент ата ғын (ДЦ №0002087) бер ді.

Б. Ес жа нов 1993-1994 жыл да ры биоалуан- түр лі лік бой ын ша Дж. Со рос атын да ғы қор дың ха лы қа ра лық кон кур сы ның, 1996 жы лы INTAS ха лы қа ра лық қо ры ның («Қа зақ стан да то ғай бұ ғы сын қайтадан қал пы на кел ті ру дің эко ло- гиялық жә не фи зи оло гиялық не гіз де рі»), 1999 жыл ғы Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы ның Ғы лым қо-

ры ның («Қа зақ стан да жұ пар ды сақ тап қа лу дың биоло гиялық не гіз де рі») же ңім па зы.

Осы жыл да ры ол кә сіп тік ма ңы зы бар ( тау те ке, елік, до ңыз) жә не си рек кез де се тін (құ- лан, ар қар, қа ра құй рық) түр лер дің «Ал ты не мел»

ұлт тық пар кін де гі жә не Ор та лық Қа зақ стан да- ғы жағ дайла рын бі лу үшін зерт теу жұ мыс та рын жүр гіз ді. Аме ри ка ның геог ра фия лық қо ға мы ның тап сы ры сы бой ын ша Ре сей Ғы лым Ака де миясы ұйым дас тыр ған «ТМД ел де рін де гі бес сау сақ ты қо са яқ» экс пе ди цияның құ ра мын да Қа зақ стан жа ғы нан бір ден-бір қа ты су шы (2000 ж.) жә не NHK жа пон дық те ле ком па ния тү сір ген «Қа зақ- стан да ғы ақ бө кен» ғы лы ми-көп ші лік ке ар нал- ған те ле филь мді тү сі ру ге қа ты су шы лар дың әрі ке ңес ші ле рі нің бі рі (2001) бол ды.

Б. Ес жа нов 20-дан ас там Ха лы қа ра лық (Фин- лян дия, Гер ма ния, Оң түс тік Аф ри ка Рес пуб ли- ка сы), Одақ тық (Мәс кеу, Сверд ловск, Нү кіс, Таш кент, Аш ха бад, Но во си бирск, Наль чик жә не т.б.), рес пуб ли ка лық кон фе рен ция лар, сим по- зиум дар мен съез дер ге қа тыс қан.

Оның же тек ші лі гі мен 2 кан ди дат тық жә не 3 ма ги стр лік, 8 дип лом дық жұ мыс тар қор ғал ған.

Б. Ес жа нов 1994 жыл дан бе рі әл-Фа ра би атын да ғы Қа зақ ұлт тық уни вер си те тін де қа зір- гі биоалуан түр лі лік жә не биоре су рс тар ка фед- ра сын да (бұ рын ғы зооло гия жә не их ти оло гия, зооло гия жә не гис то ло гия) до цент, про фес сор мін де тін ат қа ру шы бо лып қыз мет ат қа ра ды. Ол

«Омырт қа лы лар зооло гиясы», «Жа ну ар лар әле- мі нің алуан түр лі лі гі», «Жа ну ар лар эко ло гиясы»,

«Жа ну ар лар мі нез-құл қы», «То пы рақ зооло- гиясы», «Биоин ди ка тор лық түр лер», «Жал пы их ти оло гия», «Их ти огеог ра фия», «Су қой ма- ла ры ның мо ни то рин гі», «Ба лық тар дың биоло- гиясы мен эко ло гиясы», «Ме ди ци на лық те ри- оло гия», «Ауыл ша руашы лық зиян кес те рі нің эко ло гиясы», «Си рек кез де се тін жа ну ар лар ды қор ғау», «Қа зақ стан биоре су рс та ры», «Су қой- ма ла ры ның эко ло гиялық са рап та ма сы» жә не т.б. пән дер ден дә ріс тер оқи ды. Оның ал ды нан дә ріс тың дап, зерт ха на лық жұ мыс тар орын да- ған «Биоло гия (ғы лы ми), Биоло гия (пе да го ги- ка лық), Эко ло гия, Био тех но ло гия, Их ти оло гия жә не гид ро би оло гия, Ба лық ша ру ашы лы ғы, Аң ша ру ашы лы ғы, Ор ман ша ру ашы лы ғы» ма ман- дық та ры бой ын ша жо ға ры бі лім ал ған жас ма- ман дар тек рес пуб ли ка да ға на емес, со ны мен қа- тар жа қын жә не алыс ше тел дер де де абы рой мен қыз мет жа сауда.

Ха лы қа ра лық, Одақ тық, рес пуб ли ка лық ба- сы лым дар да Б. Ес жа нов тың 330-дан ас там жұ мы- сы жа рық көр ген. Со ның ішін де: 3 мо ног ра фия

(7)

ISSN 1563-034X KazNU Bulletin. Ecology series. №2/2 (44). 2015 439 Са ты бал диева Г.К.

(«Қа зақ стан сүт қо рек ті ле рі»,1995 жә не 2-ұжым- дық ); 6 тер ми но ло гия лық сөз дік (Русс ко-ка за- хс кий сло варь зооло ги чес ких тер ми нов,1997;

Қа зақ ша-орыс ша жә не орыс ша-қа зақ ша тер ми- но ло гия лық сөз дік (Биоло гия; Эко ло гия, 2000);

Қа зақ ша тү сін дір ме сөз дік (Биоло гия, 2002) жә- не Биоло гия мен Эко ло гия ғы лым да ры бой ын ша жа зыл ған қа зақ ша-орыс ша жә не орыс ша-қа зақ- ша тер ми но ло гия лық сөз дік тер (то лық ты ры лып, өң де ліп, жа ңа дан шы ға рыл ған,2014) бар. Ғы- лы ми ма қа ла лар дың 6-ы ағыл шын, не міс тіл де- рін де, 50-дан ас та мы мем ле кет тік тіл де жа рық көр ген. Со ны мен қа тар, «Қа зақ стан» ұлт тық эн- цик ло пе диясын да жа риялан ған 89 ғы лы ми ма қа- ла ның ав то ры жә не 6 ав тор лық куә лік тің иеге рі.

Б. Ес жа нов Жо ға ры оқу орын да рын да оқи- тын ба ка ла вр лар, ма ги ст рант тар жә не док то ра- нт тар ға ар нал ған 14 оқу лық тың ав то ры. Олар:

1-Жа ну ар лар әле мі нің биоалуан түр лі лі гі. 2-бө- лім (Ам фи бия лар мен Реп ти лиялар), Ал ма ты, 2005; 2-Жа ну ар лар әле мі нің биоалуан түр лі лі гі.

3-бө лім (Құс тар), Ал ма ты, 2006; 3-Жа ну ар лар әле мі нің биоалуан түр лі лі гі. 4-бө лім (Сүт қо рек- ті лер), Ал ма ты, 2007; 4-Омырт қа лы лыр зооло- гиясы. 1-бө лім, Ал ма ты, 2007; 5-Омырт қа лы лыр зооло гиясы. 2-бө лім, Ал ма ты, 2007; 6-Ба лық тар алуан түр лі лі гі жә не их ти оло гия не гіз де рі. – Ал- ма ты, 2009; 7-8 – Қа зақ стан құс та ры мен аң да ры- ның биоло гиясы. – Ал ма ты, 2009; 2011; 9-Жал пы те ри оло гия.-Ал ма ты,2010; 10-Жа ну ар лар алуан түр лі лі гі. Ал ма ты,2012; 11-Ор ни то ло гия.Ал ма- ты,2012; 12-Те ри оло гия.Ал ма ты,2012; 13-Же ке да му биоло гиясы. -Ал ма ты,2012, 14-Зооло гия.

2- бө лім. Омырт қа лы лар зооло гиясы. -Ал ма ты, 2014. Осы лар мен қа тар, ол 40-қа жуық оқу-әдіс- те ме лік құ рал дар мен нұс қау лар дың ав тор ла ры- ның бі рі. Осы сияқ ты ол өзі нің әріп тес те рі мен бір ге жал пы бі лім бе ре тін мек теп тер де «Эко ло- гия» пә ні нен фа куль та тив тік са бақ тар жүр гі зу ге ар нал ған оқу құ рал да ры ның, әдіс те ме лік құ рал- дар дың жә не жұ мыс дәп тер ле рін құ рас тыр ған.

Ал ма ты, Қас ке лең қа ла ла ры ның жал пы бі лім бе ре тін мек теп те рі нің оқу шы ла ры ның ғы лы- ми жо ба ла ры на ке ңес ші бол ған (мы са лы, №159 Ы. Ал тын са рин атын да ғы мек теп тің оқу шы сы Көп баев Ға лым жан, №149 мек теп тің оқу шы сы Аб сат тар Ару жан, Қас ке лең қа ла сын да ғы Бай- жа нов атын да ғы мек теп тің оқу шы сы Куль ма- гам бе тов Ела ман жә не т.т). Бұл оқу шы лар әр түр- лі дең гейде үз дік тер атан ған.

Қа зақ жә не орыс тіл де рін де түр лі бас па бет- те рін де (рес пуб ли ка лық «Қа зақ әде биеті», «Ана ті лі», «Ай қын», «Эко курь ер» жә не т.б. об лыс- тық, ау дан дық жә не қа ла лық га зет тер де) Қа- зақ стан ның био лог-ға лым да ры, рес пуб ли ка да- ғы жа ну ар лар әле мі нің жағ дайы жай ын да, оқу үде рі сін ұйым дас ты ру ту ра лы жа зыл ған ма қа- ла лар дың ав то ры. Со ны мен қа тар «Қа зақ стан»,

«Ха бар», «Мир» сияқ ты рес пуб ли ка лық жә не ха лы қа ра лық те ле ком па ниялар дың бағ дар ла ма- ла рын да Қа зақ стан жа ну ар лар әле мі нің қа зір гі жағ дайла ры, Ерек ше қор ға ла тын ай мақ тар, Қы- зыл кі тап тар жә не т.т. жай ын да ха бар лар ға бел- се не қа тыс қан.

Жо ға ры оқу орын да ры на ар нал ған оқу лық- тар жа зу да сі ңір ген үл кен ең бе гі үшін Бір лік бай Ес жа нұлы на Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы Жо ға ры оқу орын да ры ның қауым дас ты ғы «Саң лақ ав- тор» де ген атақ бе ріп, ол Ах мет Байт ұр сы нов атын да ғы қо ла ме даль мен ма ра пат тал ған (2010 ж.) жә не 2012 жы лы жо ға ры бі лім жүйесі нің да- му ына қос қан зор үле сі жә не жо ға ры оқу орын- да ры на оқу лық тар жа зу да ғы көп жыл дық нә- ти же лі ең бе гі үшін А. Байт ұр сы нов атын да ғы кү міс ме даль мен ма ра пат тал ды.

2012 жы лы жел тоқ сан айын да Б. Ес жа нов қа Ре сей Жа ра ты лы стану Ака де миясы ның пре зи- диумы ның ше ші мі мен про фес сор ата ғы (дип- лом №5722, 20 жел тоқ сан 2012 ж., Мәс кеу қ.), ал 2013 жыл дың ақ пан айын да оған «Ғы лым мен бі- лім са ла сы на ең бе гі сің ген қыз мет кер» құр мет ті ата ғы (куә лік №01490, хат та ма №386, 21 қаң тар 2013 ж.) бе ріл ді.

Ол осы атал ған дар мен қа тар, қо ғам дық жұ- мыс тар ға да бел сен ді ара ла са ды. Қа зақ стан Рес- пуб ли ка сы мем ле ке ті нің Қы зыл кі тап бой ын ша рес пуб ли ка лық ко мис сиясы ның тұ рақ ты мү ше- сі, Ал ты не мел ұлт тық та би ғи саяба ғы ның ғы лы- ми-тех ни ка лық ко мис сиясы ның мү ше сі, Ала көл мем ле кет тік қо ры ғы ның ғы лы ми жұ мыс тар жө- нін де гі ке ңес ші сі, Қа зақ стан биоалуан түр лі лік ті сақ тау қауым дас ты ғы ның Ал ма ты фи ла лы ның қо ғам дық бас шы сы, Биоло гия жә не био тех но ло- гия фа куль те ті нің «Қа зақ ті лі» қо ға мы ның мү- ше сі жә не т.т.

Б. Ес жа нов көр нек ті ға лым әрі пе да гог бо- луымен қа тар үл гі лі жа нұя иесі, 3 ұл-қыз дың әке сі, 6 не ме ре нің ата сы.

14 ақ пан 2015 жыл

(8)
(9)

3-бөлім

БИОЛОГИЯЛЫҚ АЛУАНТҮРЛІЛІКТІ САҚТАУДЫҢ

ӨЗЕКТІ МӘСЕЛЕЛЕЛЕРІ

Раздел 3

АКТУАЛЬНЫЕ ПРОБЛЕМЫ СОХРАНЕНИЯ

БИОЛОГИЧЕСКОГО РАЗНООБРАЗИЯ

Section 3

ACTUAL PROBLEMS OF BIODIVERSITY

CONSERVATION

(10)

© 2015 Al-Farabi Kazakh National University Аб лай са но ва Г.М.,

Қай рул лаев К.Қ.

Алматы облысы ның жер гі лік ті су қой мала рын да тір ші лік ете тін бал қаш алабұғасы ның (Perca schrenki

Kessler) биология лық си пат тамасы

Ма қа ла да Ал ма ты об лы сы ның Пан фи лов жә не Ала көл ау дан да­

рын да ор на лас қан ба лық ша ру ашы лық ма ңы зы бар жер гі лік ті су қой­

ма лар да, атап айт сақ, Сор көл, Са ры көл, Құ ры­Са ры, Жи де лі көл, Құр­

көл, Құн дыз ды, Шош қа көл көл де рі мен Жа зыл бе ков су қой ма сын да тір ші лік ете тін Percidae (ала бұ ға) тұ қым да сы на жа та тын ба лық тар­

ға си пат та ма бе рі ле ді. Бал қаш ала бұ ға сы ның са лыс тыр ма лы түр де биоло гиялық көр сет кіш те рі, оның ішін де, ұзын дық­өл шем дік жә не жас тық құ ра мы, Фуль тон бой ын ша қоң ды лы ғы, жы ныс тық ара қа ты­

нас та ры кел ті рі ле ді. Со ны мен қа тар су қой ма ак ва то риясы бой ын ша ба лық ша бақ та ры ның та ра луы, жы ныс қа же ті луі, жа сы, тұ қым ды лы­

ғы мен қо рек те нуі жай ын да айтыла ды. Көл дер дің ор на ла су ына қа­

рай Бал қаш ала бұ ға сы ның Бал қаш­Іле по пу ля ция сын сақ тау бой ын ша ұсы ныс тар бе рі ле ді, се бе бі атал мыш по пу ля ция си рек жә не жойы лып ке ту қаупі бар ба лық тү рі не жа та ды.

Түйін сөз дер: их ти офауна, ба лық ша бақ та ры, по пу ля ция, ба лық­

тан ды ру, көл, ау лау құ рал да ры.

Ablaisanova G.M., Kairullaev K.K.

The biological characteristic of a perch (Perca schrenki Kessler)

living on a local reservoir in Almaty region

The biological characteristic of a Balkhash perch (Percaschrenki Kes­

sler) of fishery reservoirs of local value is provided in article, in particular, of lakes Sorkol, Sarykol, Hens Sara, Zhidelikol, Kurkol, Kundyzda, Shosh­

kakol and a reservoir Zhazylbekov located in Panfilovsky and Alakolsky regions of Almaty region. Comparative indicators, including dimensional and weight and age structure, fatness of fishes on Fultona, a ratio of floors are presented. Along with it, are analysed distribution fingerling fishes on water areas of a reservoir, age of approach of a puberty, fertility and food.

Depending on a site of lakes it is given recommendations about preserva­

tion of Balkhash­iliysky population of a Balkhash perch as this population belongs to rare and being under the threat of disappearance of species of fish.

Key words: fish fauna, fingerling, population, stocking, the lake, fish­

ing tools.

Аб лай са но ва Г.М., Қай рул лаев К.Қ.

Биоло ги чес кая ха рак те рис ти ка бал хашс ко го

оку ня (Perca schrenki Kessler) мест ных во доемов Ал ма тинс кой об лас ти

В стать е п ри во дит ся би оло ги чес кая ха рак те рис ти ка бал хашс ко го оку ня (Perca schrenki Kessler) ры бо хо зяй ст вен ных во доемов мест но го зна че ния, в част нос ти, озер Сор кол, Са ры кол, Ку ры­Са ры, Жи де ли­

кол, Кур кол, Кун дыз ды, Шош ка коль и во дох ра ни ли ще Жа зыл бе ков, рас по ло жен ных в Пан фи ло вс ком и Ала кольс ком райо нах Ал ма тинс­

кой об лас ти. Предс тав ле ны срав ни тель ные по ка за те ли, в том чис ле раз мер но­ве со вой и воз раст ной сос тав, упи та нос ть рыб по Фуль то ну, соот но ше ние по лов. На ря ду с этим проана ли зи ро ва ны расп ре де ле­

ние мо ло ди рыб по ак ва то рии во доема, воз раст нас туп ле ния по ло вой зре лос ти, пло до ви тос ть и пи та ние. В за ви си мос ти от мес то рас по ло­

же ния озер дают ся ре ко мен да ции по сох ра не нию бал хаш­илийс кой по пу ля ции бал хашс ко го оку ня, так как дан ная по пу ля ция от но сит ся к ред ким и на хо дя щи м ся под уг ро зой ис чез но ве ния ви дам рыб.

Клю че вые сло ва: их ти офауна, мо ло ди рыб, по пу ля ция, за рыб ле­

ние, озе ро, ору дия ло ва.

(11)

ISSN 1563-034X KazNU Bulletin. Ecology series. №2/2 (44). 2015 443

ӘОЖ 597 1*Аб лай са но ва Г.М., 2Қай рул лаев К.Қ.

1Қа зақ ба лық ша ру ашы лы ғы ғы лы ми зерт теу инс ти ту ты ЖШС, Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы, Ал ма ты қ.

2Қа зақ ұлт тық аг рар лық уни вер си те ті, Қа зақ стан Рес пуб ли ка сы, Ал ма ты қ.

*E-mail: [email protected]

Кі ріс пе

Елі міз де ірі су қой ма, көл де рі мен қа тар ша ғын су ай дын да- ры да же тер лік. Су ай дын да ры на ке шен ді зерт теу жұ мыс та рын (гид ро ло гия, гид ро би оло гия, гид ро хи мия, их ти оло гия) жүр гі зе оты рып, олар дың қа зір гі кез де гі жағ дайын бі лу ге жә не ба лық ша ру ашы лық ма ңы зын анық тау ға бо ла ды. Зерт теу нә ти же ле- рі не қа рап, он да кә сіп тік тұр ғы дан ба лық ау лайт ын су қой ма ре тін де пай да ла ну үшін қан дай іс-ша ра лар жүр гі зу ке рек ті гін қа рас тыр ған жөн.

Ма те ри ал дар жә не әдіс тер

Ал ма ты об лы сын да ор на лас қан жер гі лік ті су ал қап та ры- на ке шен ді зерт теу жұ мыс та ры 2013 – 2014 жж. «Қаз БШҒЗИ»

их ти оло гия зерт ха на сы ның ма ман да ры мен жаз айла рын да жүр гі зіл ді. Зерт теу жұ мыс та рын да екі ау дан ның су ай дын да- ры қам тыл ды. Атап айт қан да, Пан фи лов ауда ны ның Сор көл, Са ры көл, Құ ры-Са ры, Жи де лі көл, Құр көл, Құн дыз ды көл де рі, Ала көл ауда ны на қа рас ты Шош қа көл кө лі мен Жа зыл бе ков су- қой ма сы. Зерт теу ба ры сын да көл дің гид ро ло гиясы, гид ро хи- миясы, гид ро би оло гиясы жә не их ти оло гиясы қа рас ты рыл ды.

Их ти оло гиялық ма те ри ал жи нау жә не өң деу, их ти офауна ның түр лік құ ра мын зерт теу жал пы ға бел гі лі их ти оло гиялық әдіс- тер мен жүр гі зіл ді [1, 2].

Ау лан ған ба лық тар ар найы стан дарт ты ау құ рал да ры мен, яғ ни, ау кө зі 16-дан 100 мм, әр қай сы сы ның ұзын ды ғы 25 м, биік ті гі 2-3 м бо ла тын құр ма ау лар мен, ұзын ды ғы 50 м бо ла тын қол жы лы мы мен жә не ба лық ша бақ та ры сүз гі ау мен ұс тал ды.

Осы ау лау құ рал да ры ның кө ме гі мен олар дың түр лік құ ра мы, жас тық, жы ныс тық, сан дық мөл ше рі ту ра лы мә ле мет тер алын- ды. Да ла лық зерт теу ба ры сын да алын ған ма те ри ал дар (тұ қым- ды лы ғын са науға алын ған уыл ды рық тар, ша бақ тар) 4% фор- мальде гид пен фик сер лен ді [3].

Жи нал ған мә лі мет тер, яғ ни, тұ қым ды лы ғы, жа сы, ша бақ та- ры ның түр лік құ ра мы зерт ха на да МБС-10 мик рос ко бы ның кө- ме гі мен анық тал ды. Ба лық тың жа сын анық тау И.Ф. Прав дин жә не Н.И. Чу гу но ва әді сі бой ын ша, ал ба лық ша бақ та ры ның АЛМАТЫ

ОБЛЫСЫ НЫҢ ЖЕР ГІ ЛІК ТІ СУ ҚОЙ МАЛА РЫН ДА

ТІР ШІ ЛІК ЕТЕ ТІН БАЛ ҚАШ АЛАБҰҒАСЫ НЫҢ (Perca schrenki Kessler) БИОЛОГИЯ ЛЫҚ СИ ПАТ ТАМАСЫ

(12)

ҚазҰУ хабаршысы. Экология сериясы. №2/2 (44). 2015 444

Алматы облысы ның жер гі лік ті су қой мала рын да тір ші лік ете тін Бал қаш алабұғасы ның ...

түр лік құ ра мы А.Ф. Коб лиц кая, Ә.А. Бәйім бе тов анық тауы шын қол да ну ар қы лы жүр гі зіл ді.

Зерт теу лер мен тал қы лаулар

Жо ға ры да атал ған көл дер ден жә не су қой ма- лар дан 2013-2014 жыл да ры ау лан ған Percidae (ала бұ ға) тұ қым да сы на жа та тын ба лық тар жай- ын да мә лі мет тер тө мен де гі дей. Зерт теу жүр гі- зіл ген су ай дын да ры ның ішін де Шош қа көл мен Құн дыз ды көл де рін де ға на Бал қаш ала бұ ға сы кез дес пе ді.

Бал қаш ала бұ ға сы (Perca schrenki Kessler) Бал қаш-Ала көл бас сейні нің эн де ми гі бо лып та- бы ла ды. Оның пе ла ги ка лық тез өсе тін жә не қа- мыс тық (ер ге жей лі) екі фор ма сы бар. Түр ді мұн- дай бө лу кө бі не се сырт қы тү сі не жә не кө ле мі не қа рай анық та ла ды. Пе ла ги ка лық түр («ақ» ала- бұ ға) су дың те рең же рін де тір ші лік ет се, қа мыс- тық түр («қа ра» ала бұ ға) кө бі не се жа ға лауда, таяз су лар да өмір сү ре ді [4]. Қа мыс тық түр дің пе ла ги ка лық түр ден та ғы бір айыр ма шы лы ғы, оның қоң ды лы ғы жо ға ры, бі рақ өсу қар қын ды- лы ғы тө мен бо лып ке ле ді. Бал қаш ала бұ ға сы жы ныс тық жа ғы нан 2-4 жас та же ті ле ді. Пе ла-

ги ка лық тү рі қа мыс тық тү рі не қа ра ған да, ана- лық та ры ата лық та ры на қа ра ған да бір жыл ға кеш жы ныс тық же ті ле ді. Ер те көк тем де су тем пе ра- ту ра сы 8-100С жет кен де, бір ме зет те уыл ды ры- ғын ша ша ды. Уыл ды ры ғын жа ға лау ма ңын да ғы өсім дік тек ті зат тар ға тіз бек теп са ла ды.

Тұ қым ды лы ғы, не гі зі нен ана лық тың өл ше- мі не қа рай 245 мың да на ға дейін же те ді. Не гі- зі нен, жырт қыш – зоо бен тос жә не ба лық пен қо- рек те не ді. Біз ге мә лім, Бал қаш ала бұ ға сы ның ең жо ғар ғы жа сы – 23 жас ты құ рай ды, бі рақ, соң ғы жыл да ры мұн дай ұзақ жа са ған да рақ тар ау лан- ға ны жө нін де мә лі мет тер жоқ [5]. Ала бұ ға ның пе ла ги ка лық фор ма сы 50 см ұзын дық қа жә не 2,2 кг сал мақ қа дейін же те ді жә не Ала көл де кә сіп- тік аула на ды. Ер ге жей лі – қа мыс тық фор ма сы кә сіп ші лік пен иге ріл мейді.

Ала бұ ға ның Бал қаш – Іле үйірі Қа зақ стан- ның Қы зыл кі та бы на ен гі зіл ген, ал Ала көл де ме кен дейт ін ала бұ ға кә сіп тік иге рі ле ді, се бе бі, оның Бал қаш – Іле по пу ля циясы на еш қан дай қа- ты сы жоқ.

Тө мен де гі 1-кес те де 2013-2014 жж. суай дын- да ры нан ұс тал ған ала бұ ға ба лық та ры ның биоло- гиялық көр сет кіш те рі бе ріл ген.

1-кес те – Жер гі лік ті су қой ма лар дан ұс тал ған ала бұ ға ба лы ғы ның не гіз гі биоло гиялық көр сет кіш те рі, 2013-2014 жж.

Көл атау ла ры Ұзын ды ғы, см

(мин-макс) Сал ма ғы, г

(мин-макс) Қоң ды лы ғы

(мин-макс) Са ны,

да на 2013 ж.

1 Құр көл кө лі 10,0-15,8

13,4 18-72

46 1,5-2,1

1,8 7

2 Жи де лі көл кө лі 8,6-23,5

12,1 8-204

35,6 1,0-2,1

1,5 28

3 Сор көл кө лі 11,0-15,6

13,1 22-68

40 1,4-2,0

1,7 33

4 Са ры көл кө лі 8,6-26,5

15,0 11-347

80 1,4-2,1

1,7 55

5 Құ ры-Са ры кө лі 9,0-13,0

10,2 10,0-28,0

16 1,3-2,0

1,5 9

2014 ж.

6 Жа зыл бе ков

су қой ма сы 7,2-28,3

12,3 5,0-412

57 1,3-2,4

1,7 113

Жо ға ры да ғы кес те де көр се тіл ген дей, жал пы зерт теу жүр гіз ген екі жыл дық нә ти же бой ын ша Бал қаш ала бұ ға сы Жа зыл бе ков су қой ма сын да көп кез дес ті (46,1%). Со ны мен қа тар, зерт теу жұ мыс та ры жүр гі зіл ген су қой ма лар ішін де Жа- зыл бе ков су қой ма сын да кез дес кен ала бұ ға ның

қоң ды лы ғы да жо ға ры бол ды, оның Фуль тон бой ын ша көр сет кі ші 2,4 – ке дейін жет ті.

Жас тық құ ра мы на ке лер бол сақ, Бал қаш ала- бұ ға сы ның жас тық топ та ры тө мен де гі дей: Құр- көл кө лін де – 3-тен 5 жас қа дейін, Жи де лі көл кө лін де – 2-ден 8 жас, Сор көл кө лін де – 2-ден 4

(13)

ISSN 1563-034X KazNU Bulletin. Ecology series. №2/2 (44). 2015 445 Аб лай са но ва Г.М., Қай рул лаев К.Қ.

жас, Са ры көл кө лін де – 2-ден 8 жас, Құ ры-Са ры кө лін де – 2-ден 5 жас, Жа зыл бе ков су қой ма сын- да – 2-ден 9 жас ты құ ра ды. Зерт теу нә ти же сі нен

кө ріп отыр ға ны мыз дай, Бал қаш ала бұ ға сы ның ере сек топ та ры Жи де лі көл, Са ры көл көл де рі мен Жа зыл бе ков су қой ма сын да кез дес ті (2-кес те).

2-кес те – Бал қаш ала бұ ға сы ның жас тық топ та ры, пай ыз бен

Көл атау ла ры Жа сы, %

2 3 4 5 6 7 8 9

Құр көл - 28,6 42,9 28,6 - - - -

Жи де лі көл 7,1 46,4 17,9 14,3 10,7 - 3,6 -

Сор көл 3,0 75,8 21,2 - - - - -

Са ры көл кө лі 3,6 32,7 34,5 7,3 1,8 10,9 9,1 -

Құ ры-Са ры 11,1 66,7 11,1 11,1 - - - -

Жа зыл бе ков 68,1 5,3 9,7 5,3 4,4 2,7 2,7 1,8

Жы ныс тық ара қа ты на сы на ке лер бол сақ, біз оны тек Жа зыл бе ков су қой ма сы бой ын ша ға на айта ала мыз. Жа зыл бе ков су қой ма сын да зерт теу ба ры сын да ана лық та ры ба сым бол ды (1:4). Қал- ған суай дын да рын да кез де се тін Бал қаш ала бұ- ға сы Қа зақ стан ның Қы зыл кі та бы на ен гі зіл ген.

Сол се беп ті, ұс тал ған ала бұ ға ның ұзын дық-сал- мақ тық өл шем де рі алын ған нан кейін олар бір- ден су ға жі бе рі ліп отыр ды.

Со ны мен қа тар, Бал қаш ала бұ ға сы Жа зыл бе- ков су қой ма сын да сүз гі ау мен ау лау ба ры сын да да кез дес ті. Ау лау да 12 да на сы ұс тал ды, кез де су жиілі гі 3,6, шо ғыр ла нуы 0,361 да на/м3тең [6].

Қо ры тын ды

Жо ға ры да 2013 – 2014 жж. зерт теу нә ти же- ле рі көр сет кен дей, Бал қаш ала бұ ға сы Ал ма ты

об лы сы ның Пан фи лов ауда нын да ор на лас қан жер гі лік ті су қой ма ла рын да кез дес ке ні мен са ны көп емес жә не оның бар лы ғы дер лік қа мыс тық фор ма сы бол ды. Жо ға ры да атап өт ке ні міз дей, осы ай мақ та ғы су қой ма лар да кез де се тін Бал қаш ала бұ ға сы (Іле-Бал қаш по пу ля циясы) ҚР Қы- зыл Кі та бы на ен гі зіл ген түр бол ған дық тан са ны жой ыл май, сақ та лып қа луы тиіс. Бал қаш ала бұ- ға сы Ала көл ауда нын да ор на лас қан Жа зыл бе ков су қой ма сын да ғы ау лау да жиі кез дес ті. Зерт теу нә ти же ле рі не сәй кес, атал ған су қой ма ға ме ли- ора циялық іс-ша ра лар жүр гі зу ту ра лы бір қа тар ұсы ныс тар бе ріл ді, су қой ма ны ба лық тан ды ру (са зан, ақ амур, ақ дөң маң дай) не гіз ге алын ды.

Ба лық отыр ғыз бас бұ рын көл ден ала бұ ға ба лы- ғын ау лап алу ұсы ныл ды. Зерт теу жүр гі зіл ген өңір де Бал қаш ала бұ ға сы си рек жә не жойы лып ке ту қаупі бар ба лық са на ты на жат пайды.

Әде биет тер

1 Прав дин И.Ф. Ру ко во дс тво по изу че нию рыб. – М.: Пи ще вая про мыш лен нос ть,1966. – 376 б.

2 Коб лиц кая А.Ф. Оп ре де ли тель мо ло ди прес но вод ных рыб. – М.: Пи ще вая про мыш лен нос ть, 1981. – 161-163 б.

3 Аб лай са но ва Г.М. Расп ре де ле ние мо ло ди про мыс ло вых и сор ных рыб мел ко во дий Кап ша гай ско го во дох ра ни ли ща и р. Или // Вест ник Каз НУ, се рия биоло ги чес кая. 2011. – № 1(47) – 60-62 б.

4 Оп ре де ле ние ры боп ро дук тив нос ти ры бо хо зяй ст вен ных во доёмов и /или их участ ков,раз ра бот ка биоло ги чес ких обос но ва ний пре дель но – до пус ти мых объе мов изъятия рыб ных ре сур сов и дру гих вод ных жи вот ных и вы да ча ре ко мен- да ций по ре жи му и ре гу ли ро ва нию ры бо ло вс тва на во доемах меж ду на род но го, рес пуб ли канс ко го и мест но го зна че ний Бал хаш – Ала коль ско го бас сейна. Раз дел: Ала коль ская сис те ма озер.Биоло ги чес кое обос но ва ние // Каз НИИРХ. – Ал ма ты, 2014. – 47-48 б.

5 Ры бы Ка за х стана. Т. 4 – Ал ма-Ата: «Наука», 1986. – 271 б.

6 Бал қаш-Ала көл бас сей нін де гі ха лы қа ра лық, рес пуб ли ка лық жә не жер гі лік ті ма ңы зы бар ба лық ша ру ашы лы ғы су ай дын да ры ның жә не он да ғы ба лық аула на тын участ ке лер дің ба лық өнім ді лі гін анық тау, рұқ сат еті ле тін жал пы ба лық тың аула на тын мөл ше рі не (РЕЖ БАМ) биоло гиялық не гіз де ме лер жа сау. Бө лім: Ал ма ты об лы сын да ғы жер гі лік ті ма ңы зы бар суа лап та ры. Биоло гиялық не гіз де ме // Қаз БШҒЗИ. – Ал ма ты, 2013- 2014. – 21-23, 33-34 бб.

(14)

ҚазҰУ хабаршысы. Экология сериясы. №2/2 (44). 2015 446

Алматы облысы ның жер гі лік ті су қой мала рын да тір ші лік ете тін Бал қаш алабұғасы ның ...

References

1 Pravdin I.F. Rukovodstvo po izucheniu ryb. M.: Pichevaya promychlennost, 1966.–376 b.

2 Koblisckaya A.F. Opredalitelmolodipresnovodnih rib. M: Pichevaya promychlennost, 1981. – B. 161-163.

3 Ablaisanova G. M. Raspredelenie molodi promyslovix i sornix ryb melkovodii Kapshagaiskogo vodohranilisha I r. Ili //

Vestnic KazNU, serya biologisheskaya. 2011. – № 1(47) – B. 60-62.

4 Opredelenie ryboproduktivnosti ryboxozaystvennix vodoemov i/ili ix uchastkov, razrabotka biologicheskix obosnovanii predelno dopustymix obemov iziatya rybnix resursov i drugix vodnix jyvotnix i vidacha rekomendasii po rejimu i regulirova- niu rybolovstva na vodoemax mejdunarodnogo, respublikanskogo i mestnogo znachenii. Balkach – Alakolskogobasseina.Razdel:

RezervnievodoemimestnogoznacheniaAlmatinskoioblasti. Biologicheskoeobosnovanie // KazNIIRX. – Almaty, 2014. – B. 47 – 48.

5 Rybi Kazakstana T. 4 – Alma-Ata: „Nauka”, 1986.-271 b.

6 Balhash – Alakol basseinindegi halykaralyk, respublikalik jane jergilikti manizi bar balik sharyashiligi su aidyndarinin jant ondagi balik aulanatyn ushastkelerdin balyk onimdiligin anihtay, ruhsat etilttin jalpi balihtin aulanatin molshtrine (REJBAM) biologialyk negizdemeler jasay. Bolim: Almaty oblysindagijergiliktimanizi bar sualahtari. Biologialyknegizdeme//KazBSHGZI. – Almaty, 2013- 2014 jj. – B. 21-23, 33-34.

(15)
(16)

© 2015 Al-Farabi Kazakh National University Алы баева Р.А., Кен же баева С.С., Ата баева С.Д., Ас ран ди на С.Ш., Сер баева А.Д., Асыл бе ко ва А.А.

Исс ле до ва ние ме тал лоус той чи вос ти и ге не ти чес ко го по ли мор физ ма ге но ти пов пше ни цы

Про ве ден ск ри нинг ге но фон да ози мой пше ни цы по ус той чи вос­

ти к кад мию и цин ку в ус ло виях заг ряз не ния сре ды. По ка за но, что вне се ние в сре ду вы ра щи ва ния ио нов кад мия и цин ка по дав ляет рост рас те ний. Раз ли чия меж ду ге но ти па ми выяв ле ны как на уров не кор­

не вой ус той чи вос ти, так и ус той чи вос ти к транс ло ка ции кад мия и цин ка в над зем ные ор га ны. Ге но ти пы прояв ляют раз лич ную ус той­

чи вос ть к раз ным ме тал лам. Оп ре де ле ние рос то вых па ра мет ров поз­

во ли ло выя вить чувс тви тель ные и ус той чи вые к неб ла гоп рият но му дей ст вию кад мия и цин ка ге но ти пы. Так же бы ли про ве де ны исс ле до­

ва ния по ли мор физ ма ге но ти пов ози мой пше ни цы по ге ну ис тин ной ско рос пе лос ти. Че ты ре ге но ти па ози мой пше ни цы из кол лек ции ВК НИИСХ по ка за ли на ли чие ал ле лей исс ле дуемо го ге на.

Клю че вые сло ва: ме тал лоус той чи вос ть, ози мая пше ни ца, кад­

мий, цинк, ск ри нинг, по ли мор физм, ген ис тин ной ско рос пе лос ти, ал­

ле ли.

Alybaeva R.A., Kenjebayeva S.S., Atabaeva S.D., Asrandina S.S., Serbaeva A.D., Asylbekova A.A.

Study of resistance to heavy metals and genetic polymorphism genotypes of wheat

The screening of the wheat gene pool was done for resistance to cad­

mium and zinc in conditions of pollution. It is shown that the introduc­

tion of cadmium and zinc ions to growing medium inhibits the growth of plants. Differences between genotypes identified as on the level of root stability and as well on the level of resistance to cadmium and zinc trans­

location in aerial organs. Genotypes exhibit varying resistance to different metals. Determination of growth parameters and tolerance index allowed revealing sensitive and resistant to the adverse effects of cadmium and zinc genotypes. Also the studies of polymorphism of winter wheat genotypes for gene of earliness per se were conducted. Four genotypes of winter wheat from the collection of the East Kazakhstan Agricultural Research Institute have shown the presence of alleles of the studied gene.

Key words: metal resistance, winter wheat, cadmium, zinc, screening, polymorphism, gene of earliness per se, alleles.

Алы баева Р.А., Кен же баева С.С., Ата баева С.Д., Ас ран ди на С.Ш., Сер баева А.Д., Асыл бе ко ва А.А.

Би дай ге но тип те рі нің ге не ти ка лық по ли мор физ мі

мен ме тал ға тө зім ді лі гін зерт теу

Лас тан ған ор та жағ дайын да күз дік би дай дың ге но фон ды на мы­

рыш жә не кад мийге тө зім ді лі гі бой ын ша ск ри нинг жүр гі зіл ді. Өсі ру ор та сы на мы рыш жә не кад мий дің ион да рын ен гі зу өсім дік тің өсуін те жейтіні көр се тіл ді. Ге но тип тер ара сын да ғы өз ге ше лік тер та мыр­

лық тө зім ді лік дең гейін де гі сияқ ты же рүс ті мү ше ле рін де де мы рыш­

пен кад мий дің транс ло ка циясы на тө зім ді еке ні кө рін ді. Ге но тип тер әр түр лі ме тал дар ға әр түр лі тө зім ді лік көр се те ді. То ле ра нт ты лық ин дек сі мен өсу па ра ме тр ле рін анық тау ге но тип тер дің мы рыш пен кад мий дің қо лай сыз әсе рі не тө зім ді жә не се зім тал екен ді гін анық­

тау ға мүм кін дік бе ре ді. Со ны мен бір ге шы найы жыл дам же тіл ген ген бой ын ша күз дік би дай ге но тип тер по ли мор физ мі не зерт теу жүр гі зіл­

ді. ШҚ АШҒЗИ кол лек циясы нан алын ған күз дік би дай дың төрт ге но­

ти пі не зерт тел ген ген нен алын ған алелл дер көр се тіл ді.

Түйін сөз дер: ме тал ға тө зім ді лік, күз дік би дай, кад мий, мы рыш, ск ри нинг, по ли мор физм, шы найы жыл дам же тіл ген ген, алел ль дер.

Ақпарат көздері

СӘЙКЕС КЕЛЕТІН ҚҰЖАТТАР

Нар ко ло гиялық кө мек көр се ту са ла сын да ғы әлеу мет тік жұ- мыс ты ұйым дас ты ру мо де лі тиім ді бо лып та бы ла ды, сон дық тан да әлеу мет тік қыз мет кер ма ман

Осы ба рыс та мек теп оқу лық та рын да әде биет пен ана ті лі пән де рін де Абай мен Ыбы рай Ал тын са рин өмір баяны мен шы ғар ма ла ры үз бей оқы ты лып, ке ңі нен на

Қазақстан Республикасы Үкіметі жанындағы ғылым техника және білім саласындағы мемлекеттік сыйлықтар жөніндегі комитетке эл-Фараби атындағы ҚазМУ,

Сту ден ты от ве ти ли, что пре подaвaтель нa уро ке боль ше обрaщaет внимa ние осо бен нос тям фо- не ти чес кой сис те мы китaйско го языкa, обучaет че рез aудио-

Шығaрмaның тaғы бір ерек ше лі гі aвтор өзі нің бaсынaн өт кен оқиғaлaрды aдaм өмі- рі мен бaйлaныс ты тaри хи тұлғaлaрдың мі нез жә не қaбі ле

Ғы лы ми мaқaлaдa журнaлис тикa фaкуль тетте рі нің қaзір гі бі лім бе ру бaғдaрлaмaлaрындa құ- зы рет ті лік те рі мен шын дық тың өз ге ре тін фaкторлaры

Біз- дің зерт теу жұ мыс та ры мыз дың мақ са ты арам шөп тер ге жүйелі әсер ете тін «Ир бис» гер би ци ді нің ор ган дар жә не эрит ро цит тер мемб ра на ла ры ның

Үшіншіден, Жошы Ұлысында түркі халықтарының тәуелсіздігі мен еркіндігін қамтамасыз еткен және олардың Алтын Орда тәрізді Ұлы мемлекетін тарих