ISSN 1562-3920 Индекс 75867; 25867
ƏЛ-ФАРАБИ атындағы ҚАЗАҚ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ
ҚазҰУ ХАБАРШЫСЫ
Шығыстану сериясы
КАЗАХСКИЙ НАЦИОНАЛЬНЫЙ УНИВЕРСИТЕТ имени АЛЬ-ФАРАБИ
ВЕСТНИК КазНУ
Серия востоковедения
AL-FARABI KAZAKH NATIONAL UNIVERSITY
KazNU BULLETIN
Oriental series
№ 2 (59)
Алматы
"Қазақ университеті"
2012
Зарегистрирован в Министерстве культуры, информации и общественного согласия Республики Казахстан, свидетельство №956-Ж от 25.11.1999 г.
(Время и номер первичной
постановки на учет - №766 от 22.04.1992 г.)
Редакционная коллегия:
Джубатова Б.Н. (научный редактор) 2674167, Надирова Г.Е (зам.научного редактора), Коптилеуова Д.Т. (ответственный редактор) 2 438354,
Кумисбаев У.К., Ким Г.Н., Авакова Р.А., Балакаева Л.Т., Батпенова З.С., Ем Н.Б., Атабай Б.А.
Научное издание
ВЕСТНИК КазНУ
СЕРИЯ ВОСТОКОВЕДЕНИЯ
№ 2 (59)
Редакторы – А. Шора, К. Сабит, Г. Бекбердиева, З. Усенова Компьютерная верстка – Г. Шаккозовой
ИБ №5866
Подписано в печать 24.05.2012. Формат 60х84 1/8. Бумага офсетная.
Печать цифровая. Объем 13,4 п.л. Тираж 00 экз. Заказ № 748.
Издательство «Қазақ университетi» Казахского национального университета им. аль-Фараби. 050040, г. Алматы, пр. аль-Фараби, 71. КазНУ.
Отпечатано в типографии издательства «Қазақ университетi».
© Əл-Фараби атындағы ҚазҰУ, 2012
ɍȾɄ
Б. Ақтаулова 3
2011 ж. Қазақстанның ИЫҰ СІМК-дегі төрағалығы жəне араб-ислам əлеміндегі өзекті оқиғалар
(«Қазіргі Қазақстандағы ислам: мəні мен діни жаңарудың нəтижелері»
атты ғылыми жоба жұмысы бойынша жазылған) Б.Ж. Ақтаулова
Əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті, Қазақстан, Алматы қ.
Мақалада автор араб көтерілістері бойынша ИЫҰ елдерінің өзекті мəселелерін қарастырып,
«Араб көктемі» нəтижелері мен салдарларын сараптайды. Сонымен қатар Қазақстанның ИЫҰ
СІМК-дегі төрағалығы нəтижесінде атқарылған жұмыстары да талданады.
2011 ж. Қазақстан 57 елді біріктірген ислам əлеміндегі ең ірі ұйым – Ислам Ынтымақтастығы Ұйымына (ИЫҰ 1969 жылдан 2011 жылға дейін ИКҰ (Ислам Конференциясы Ұйымы) деп аталынған) мүше елдердің Сыртқы істер министрлігінің кеңесіне төрағалық етті. ИЫҰ- ға мүше мемлекеттердің көбі Солтүстік Аф- рика мен Таяу жəне Орта Шығыс аймағында орналасқан. Ұйымға мүше мемлекеттердің жалпы жер көлемі 30 млн шаршы километрді құрайды, оның шамамен 24 % жер бетіндегі шөлейтті жерлерді алып жатса, тек 9% ғана жер өңдеуге жарамды.
Ислам Ынтымақтастығы Ұйымы мемлекет- аралық деңгейде қызмет атқаратын мұсылман əлемінің халықаралық деңгейде жұмыс істейтін жалғыз ғана ұйым болып табылады. Ұйымның құрылу тарихы тікелей Таяу Шығыстағы араб- израиль жанжалдарымен байланысты.
1969 жылы тамыз айында Иерусалимнің оккупацияланған бөлігінде орналасқан, бас- ты қасиетті орын саналатын əл-Ақса мешіті өртенген болатын. Бұл жағдай əлемнің бар- лық мұсылмандардың ашу-ызасын тудыр- ды. Сауд Арабиясының королі израильдіктер Иеру салимнің мұсылмандар орналасқан бө- лігін босатпаған жағдайда қасиетті жи һад
жариялайтындығын ескертті. Таяу Шығыста орын алған антиизраильдік жəне анти- империалистік көңіл-күй ауанында Сауд Ара- биясы өзінің жоғары деңгейдегі ислам қауы- мын жинау жоспарын іске асырды. 1969 ж.
қыркүйек айында Марокконың Рабат қаласында 24 мұсылман мемлекеттерінің басшылары мен үкімет басшыларының алғашқы кездесуі болды.
Аталмыш кездесудің негізгі шешімі ретінде Изра- иль экспансиясының алдында дəстүрлі исламды таратушы елдердің бірлігін нығайтып, Палестина халқына көмек көрсету, сондай-ақ Иерусалимнің мұсылмандар бөлігін босату болып табылды.
Сонымен қатар осы кездесуде бір дін негізінде мұсылман мемлекеттерін біріктіретін – Ислам Конференциясы Ұйымын (бұдан кейін ИЫҰ) құру туралы шешім қабылданды [1].
ИКҰ жұмыс шеңберінде əлемдік саясаттың өткір мəселелеріне, ең алдымен мұсылман елдеріне қатысты мəселелерге үлкен көңіл бөлінеді. Ұйым белсенділігі ортасында ең алғашынан бастап Палестинаның араб халқына көмек көрсету, оның Израиль басқыншылығына қарсы күресіне қолдау көрсету, сондай-ақ Иерусалимнің арабтар қоныстанған бөлігін жəне сонда орналасқан мұсылман қасиетті орында- рын босату мақсаты қойылған. Осы мəселелер ɍȾɄ
1-бөлім
Тарих
Section 1
History
Раздел 1
История
2011 ж. Қазақстанның ИЫҰ СІМК-дегі төрағалығы жəне араб-ислам əлеміндегі өзекті оқиғалар 4
бұлжымай қойылып, ұйымның барлық конфе- ренциялары мен кеңестерінде басты мəселе ретінде талқыланып келеді.
2012 жылдың 26-27 ақпанында Қатардың
астанасы Дохада Иерусалимнің статусы, əсі- ресе Шығыс Иерусалимдегі иудейлердің қоныс тануының артуына қатысты, арабтық Қудс ауданындағы əлеуметтік жағдайды жақсартуға ислам əлемін үндеген Иерусалим туралы халықаралық конференция жұмысы өтті. Конференцияның ашылуында сөз алған қатар əмірі шейх Хамад бен Халифа əл-Тани:
«Біз шұғыл түрде Иерусалимнің иудейленуін тоқтатуға тиіспіз», – деді. Сонымен қатар, ол Біріккен Ұлттар Ұйымын 1967 жылдан бері жалғасып келе Иерусалимді иудейлендіру шара- лары үшін Израильді жауапқа тартуға шақырды.
Ал Ислам Ұйымы Кеңесінің Бас хатшысы Ихсаноғлу мүмкіндігі бар ислам елдері мен ис- лам қаржы институттарын Иерусалимді қолдауға шақырды, сонымен қатар Ислам Даму Банкін əл-Қудс əл-Шерифтегі жас секторды дамытуға атсалысуға шақырды [2].
Қазақстанның Ислам Ынтымақтастығы Ұйы мы мен арадағы байланыстары еліміздің тəуелсіздік алғаннан кейінгі жылдары орнады.
ИЫҰ құрылымындағы Ислам Даму Банкі, Сау- да жəне экономикалық ынтымақтастық бойын- ша комиссия секілді ірі ұйымдардың сессияла- рына еліміздің арнайы өкілдерінің қатысуынан басталған өзара əрекеттестік, 1994 ж. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың Сауд Арабиясына рес- ми іс-сапары кезінде ИЫҰ-ның Бас хатшысы Ха- мид əл-Габидпен кездесуінде талқыланып, 1995 ж. 12 желтоқсанда Қазақстан Республикасының ИЫҰ-ға толық мүшелікке қабылдануымен нығайтылды.
Қазақстан мен ИЫҰ арасындағы ынтымақ- тастық шеңбері, сонымен қатар араб елдерімен жан-жақты байланыстар негізінен сауда-эко- номикалық жəне мəдени-гуманитарлық мақсатты көздейді. Ал тығыз саяси байланыстың орнығуы біршама кенжелеу қалды, бұған бірнеше фактор əсер етіп отыр: ИЫҰ-ға мүше мемлекеттердің ұлттық мүдделерінің қарама-қайшылығы, əлеу- меттік-экономикалық даму деңгейінің əркел- кілігі, ұйымға мүше елдерге салынған түрлі санкциялардың болуы, ИЫҰ-ға мүше кейбір мемлекеттердің осы ұйым шеңберінде басым- дылыққа ұмтылысы; саяси жүйелері мен мемлекеттік құрылымдарының əркелкілігі [3].
Қазақстанның Ислам Ынтымақтастығы Ұйымына төрағалығы ұйымға мүше елдердің Сыртқы Істер Министрлері Кеңесінің 2011 ж.
Астанада өткен 38-ші сессиясында бекітілді.
Осы сессияға қатысушы делегациялардың басшылары Ұйымның атауы мен логотипін өзгерту туралы қарарды қабылдады. Сөйтіп Ис- лам конференциясы ұйымының атауы Ислам ынтымақтастық ұйымы болып өзгертілді. ИКҰ СІМ кеңесінің 38-ші сессиясының күн тəртібі мен бағдарламасы қабылданғаннан кейін, Кеңеске қатысушы делегациялардың басшы- лары Ислам конференциясы ұйымын Ислам ынтымақтастық ұйымы деп жаңа атаумен атау туралы шешім қабылдады [4] .
Қазақстанның халықаралық қатынастардағы тағылым-тəжірибесіне сеніп, табысталған бұл міндет еліміздің алдына үлкен талап, міндеттер қойды. Президент Нұрсұлтан Назар- баев өз сөзінде: «Қазақстан ИЫҰ-ға төрағалық етуді өте бір күрделі кезеңде атқарғалы отыр.
ХХІ ғасырдың басында ислам əлемі күрделі əлеуметтік-экономикалық мəселелер мен саяси толқуларды басынан кешіріп отыр. Бүгінгі таңда Солтүстік Африка мен Таяу Шығыста орын алып отырған оқиғалар бұл елдердегі ұдайы жалғасып келе жатқан əлеуметтік-экономикалық мəселелердің жиынтығының нəтижесі», – деп атап көрсетті [5].
Ұйымға мүше мемлекеттердің көбі ке- дей жəне саяси тұрақсыздық белең алған елдердің қатарын құрайды. Олардың қатарында Ауғанстан, Судан, Уганда, Сомали, Мавритания жəне т.б. Ал индустриалды дамушы жəне орасан зор көмірсутек қоры бар елдер қатарына Түркия жəне Парсы шығанағындағы монархиялық араб елдері – Сауд Арабиясы, БАƏ, Қатар, Кувейт, Бахрейн сияқты елдер кіреді.
2010 жылдың желтоқсанынан Мағриб айма- ғындағы Тунисте басталған саяси толқулар мен халықтық көтерілістер тізбегі бүгінгі таңда барлық ИКҰ-ға мүше Солтүстік Афри- ка мен Таяу Шығыс аймағындағы араб əлемін шарпыды.
Əлем назарын өзіне аудартып, халықаралық қауымдастықты дүрбелеңге салған араб елдеріндегі көтерілістердің себеп-салдарлары да сан түрлі. Бүгінгі таңдағы араб əлеміндегі орын алып отырған саяси толқулар астарын тек ішкі не болмаса тек сыртқы күштердің əсерінен іздестіруге болмайды.
Б.Ж. Актаулова 5 Араб əлеміндегі оқиғаларға əрбір елдің өзіне
тəн ішкі себептерімен қатар, əлемдік аренадағы күштердің өзгерісі мен жаһандану үдерісімен байланысты сыртқы факторлар да ықпал етіп отыр.
Ең алдымен, бұл оқиғалардың ішкі себеп- теріне тоқталар болсақ, 2011 жылдың басы- нан тізбектеле жалғасқан арабтық төңкерістер мен толқулар халықтың бірнеше ондаған жыл- дар бойы қордаланған саяси-экономикалық, əлеуметтік мəселелерді шешуге деген ұмтылысы мен тығырыққа тірелген тұйықтан шығуға деген талпынысынан туындап отыр.
Бұл толқулардың ерекшелігі тек қана əлеуметтік ахуалы күрделі елдерді ғана емес, əлеуметтік-экономикалық тұрғыдан жағдайы жоғары елдерді қоса шарпуында. Көтерілістер мен толқулардың басталуына түрткі болған се- бептер əр елде əр түрлі: Египетте елдің ауыр əлеуметтік-экономикалық жағдайы, Тунисте Бен Али мен Тараблуси əулетінің экономикаға монополиялық бақылау орнатуы, Либияда Киренаикадағы сепаратистік көңіл-күйдің ар- туы, Бахрейн, Оман, Сауд Арабиясы мен Ирақта сүнниттер мен шииттер негізіндегі текетірестік, Йеменде жылдар бойы орын алып отырған азаматтық соғыс жəне т.б. Əрине, өз кезегінде бұл оқиғаларға ықпал еткен барлық араб əлеміне тəн ортақ факторларды атап өту керек.
Қазіргі араб қоғамында харизматикалық көсемдерге бас йіп, патернализм дəстүрінде тəрбиеленген ұрпақпен қатар, авторитарлық жүйеге көндіккісі келмейтін, білімді жəне сауатты жастардың қатары қалыптасты.
Осы жаңа буын өкілдері азамат ретінде өз мемлекеттерінің мəселесін шешуде «ұлт көсемінің» шешіміне ғана бас иуге қарсылық танытуда. Мұндай қарсылықты көңіл-күйдің белең алуына, ең адымен, ел ішіндегі жастар арасындағы жұмыссыздық (жастар арасындағы жұмыссыздық Египетте – 42,8%, Тунисте – 30,4%, Сирияда – 24,4%) пен халықтың басым көпшілігінің кедейшілігі (Йеменде – 41,8%, Ал- жирде – 22,6%, Мароккода – 19%) түрткі болып отырса, екіншіден экономикалық саланы белгілі бір əулеттердің «ықпалды аймақтарға» бөліп алуы, биліктегі жемқорлық пен араб елдерінің
«мұрагерлік республикаларға» айналуы себеп болып отыр.
Бүгінгі таңда халықтық толқулардың нə- ти жесінде Таяу Шығыс пен Солтүстік Аф-
рикадағы араб елдерінде қазіргі қалыптасқан саяси жүйені либерализациялау, азаматтық қоғам құру үдерісі қарқынды басталып кетті.
Мысалы, Хусни Мүбаракты биліктен кетірген Египеттегі уақытша жаңа билік конституцияға президенттік өкілеттілік мерзімі төрт жыл жəне тек екі мерзім ғана билікте отыруға құқылы де- ген өзгеріс енгізуді көздеп отырса, Тунисте жаңа конституция жасайтын Ұлттық құрылтай ассам- блеясын жасақтау жоспарлануда. Ал Сауд Ара- биясында оппозиция Консультативті кеңестің мүшелерін сайлау өткізу арқылы таңдауды, елдің контитуциялық монархияға айналуын талап етіп отырса, Бахрейнде радикалды шииттік ұйымдар мемлекеттік құрылымды республикаға айнал- дыруды, ал орта ұстанымдағылары елде жаңа конституцияның қабылдануын талап етуде.
Дегенмен, Шығыс қоғамының дəстүрлі тарихи даму ерекшеліктері мен қажетті эко- номикалық институттардың болмауы азамат- тық қоғам құру үдерісінде саяси исламға де- ген ықыластың артуын байқатады. Осы орайда биліктегі саяси вакуумның орнын толтыруда Таяу жəне Орта Шығыстағы бірқатар мұсылман елдерінде азаматтық қоғам құрудың бірден- бір мүмкін жолы исламдық фундаментализм қарастырылуда.
Осы орайда, араб əлеміндегі жаңа биліктегі ислам факторының үлесі қандай болмақ деген заңды сұрақ туындауы сөзсіз. Алдымен, исламдық фактордың артуы аймақта антиамерикандық жəне антиизраильдік ұстанымдарды арттырады.
Бұл өз кезегінде аймақтағы күштер балансын өзгертуі мүмкін. Қазірдің өзінде американдық
«Үлкен Таяу Шығыста» Иран мен Түркияның ықпалы артып келе жатқаны байқалады.
Американдықтардың аймақтағы шахмат тақта- сындағы қателіктерін дер кезінде пайдаланып отырған ирандықтар «антиизраильдік майданда»
басты ойыншыға айналып отыр. Ал Тель-Авив пен Түркия арасындағы салқындық Эрдоганның араб əлемімен байланысын түзеуге жол ашып отыр.
Араб əлеміндегі саяси толқулардың баста- луына ықпал етуші сыртқы факторларға келер болсақ, бұл халықаралық мазмұндағы саяси- экономикалық мəселелер.
Алдымен саяси тұрғыдан алар болсақ бұл Таяу Шығыс мəселесі. Таяу Шығыс шиеленісі ондаған жылдар бойы Израиль мен оның одақтасы АҚШ-тың саясатының нəтижесінде
2011 ж. Қазақстанның ИЫҰ СІМК-дегі төрағалығы жəне араб-ислам əлеміндегі өзекті оқиғалар 6
күрмеуі шешілмес түйінге айналды. АҚШ-тың
«Үлкен Таяу Шығыс» аясындағы саясатының салдарлары бұл аймақта бірнеше шиеленістерді туындатты. Олар: Ирақтағы дағдарыс; аймақ- тағы халықаралық лаңкестік; Иран Ислам Республикасының атом бағдарламасына қатыс ты бұрқ ете қалуы мүмкін қақтығыс; Иран мен араб елдері арасындағы текетірестік; ислам əлеміндегі шииттік-сунниттік қақтығыстардың артуы жəне т.б. Бұл мəселелердің жиынтығы аймақтағы араб елдерінің қауіпсіздігі мен саяси тұрақтылығына нұқсан келтіріп отырған басты факторлар.
Экономикалық тұрғыдан алар болсақ, əлем дік қаржы дағдарысы араб елдерінің де қазынасына ауыр соқты. Араб елдерінің көбі – ірі мұнай экспорттаушы елдер екені мəлім. Бір ғана ОАПЕК-тің есебіне жүгінер болсақ, мұнайдың əлемдік бағасы 1 АҚШ долларына төмендегенде араб елдерінің экспорттан түсер кірісі 4,0 млрд.
доллардан 10,0 млрд. долларға дейін кемиді екен. Ал аймақтағы қақтығыстардың астарында мұнайлы аймақтағы ықпалдастық үшін əлемдік күштердің тартысы жатқаны баршаға аян.
Таяу Шығыс пен Солтүстік Африкадағы араб елдерін шарпыған «Араб көктемі» деген атауға ие болған төңкерістерге қатысты Ислам Ынтымақтастығы Ұйымының ұстанымы əлі де болса айқын емес, себебі іс-əрекеті тұрғысынан алғанда саяси белсенділігі төмен. Ұйымның ба- сты форумы саналатын мемлекет басшыларының Конференциясы бірқатар мəселелерге қатысты шешімдер қабылдағанымен оны жүзеге асыруда ықпалды шаралар қабылдамайды. Бұл ұйымға мүше мемлекеттердің іс-шаралары көп жағдайда əрқайсысының ұлттық мүддесін көздейтінін көрсетеді.
Ұйымға төрағалық еткен бір жыл ішінде Қазақстан атқарған іс-шаралардың қатарында 2011 жылдың 7-9 маусым аралығында өткен 7-ші Дүниежүзілік ислам экономикалық форумында ұйымға мүше, төраға ел ретінде Қазақстан ис- лам əлемінің модернизациялық жолмен дамуына қатысты бірқатар мəселелерді көтерді.
Бір жыл ішінде Қазақстанның ұйым шең- беріндегі жұмыстары еліміздің ИЫҰ-ға төр- аға ретінде Палестина, араб-израиль жан- жалдары, Либия шиеленісі, Ауғаныстанға көмек, наркобизнес, экстремизм, терроризмге қарсы бірігіп күресуде аймақтық ұйымдармен ынтымақтастықты арттыру мəселелеріне қа- тысты еліміздің ұстанымын айқындауға
бағыт талса, екінші жағынан, ұйымға мүше мем лекеттер арасында сауда-экономикалық ынты мақтастықты кеңейту, азық-түлікпен қам- та масыз етуде ауылшаруашылығы потен циал - дарын дамыту, транспорт саласы мен қаржы секто рындағы ынтымақтастықты өрбіту істері жөнінде жүргізілді. Қазақстанның ИЫҰ-ға төр- ағалығы тұсындағы ең басты мақсат – ислам əлемі нің өндірістік жаңарулар кезеңіне өтуі, ол үшін энергетикалық салада өзара бірлескен іс-əрекеттер жоспарын құрып, осыны жүзеге асыруға бағыттау болды.
Пекиндегі Халықаралық Мəселелер бойын- ша Қытай Институтында сөйлеген сөзінде ҚР СІМ Ержан Қазыханов мырза: «Таяу Шығыс аймағындағы қайғылы оқиғалар əлеуметтік- экономикалық жағдайды түбірімен өзгертуді, модернизациялауды қажет ететіндігін тағы бір айқындап өтті. ИЫҰ-ға төраға ретіндегі Қазақстанның басты міндеттерінің бірі – ислам əлемін жаңа модернизациялық даму траектория- сына шығару, оның дінді бүркемелеп экстремизм мен терроризмнің өсіп-өнуіне қолайлы жерге ай- налуын тоқтатуға атсалысу», – деп атап өтті.
Қорыта келгенде, Қазақстанның Ұйымға төрағалығы бейбітшілік, ынтымақтастық жəне даму ұраны аясында өтті деп қорытындылауға болады.
Əдебиеттер
1. http://www.oic-oci.org/
2. Ihsanoglu calls on Islamic States to give more//
The International Conference on Jerusalem. 26- 27 February, 2012. Doha, Qatar. OIC Journal, May-August 2012, P4-9.
3. Абилов О.А. Казахстан и Организация Ислам- ской Конференции // Круглый стол «Перспек- тивы председательства Казахстана в ОИК»
«IWEP.KZ»
4. Республика Казахстан законом от 21.02.2012
№ 570-ІҮ ратифицировала Устав Организа- ции Исламской конференции (ОИК), совер- шенный в Дакаре 14 марта 2008 года// Zakon.
kz.
5. 38-сессия СМИД ОИС в Астане //newskaz.ru/
trend/OIC/
6. www.newskaz.ru/politics/ 20110909/ 1875901.
html.
Б.Ж. Актаулова 7
Б. Ж. Актаулова
Председательство Казахстана в СМИД ОИС в 2011 году и актуальные проблемы в арабо-исламском мире В статье автор рассматривает актуальные проблемы стран Организации Исламской Солидарности в контексте арабских революций, анализирует причины и последствия событий «арабской весны». Была сделана попытка оценить выполненные действия Казахстана как председателя СМИД ОИС.
B. Zh. Aktaulova
Kazakhstan’s chairmanship in the CFM OIC in 2011 and the current problems in the Arab-Islamic world
The author is dealing with the actual problems of the member states of the Organization of Islamic Cooperation in the context of Arab revolutions. The reasons and the consequences of the events of the «Arab spring» were analyzed. The author made an attempt to estimate the executed actions of Kazakhstan as the chairman of OIC.
Появление нетрадиционных исламских течений в Казахстане 8
Появление нетрадиционных исламских течений в Казахстане Работа выполнена по проекту «Ислам в современном Казахстане:
сущность и итоги религиозного возрождения»
Б.Ж. Актаулова
Казахский национальный университет им. аль-Фараби, Казахстан, г. Алматы
Аннотация. В настоящей статье автор, рассматривая религиозную ситуацию в Казахстане, ставит цель определить внешние факторы появления и распространения радикальных исламских течений.
Формирование новых общественно-поли- тических и социально-культурных реалий, вы- званное крахом коммунистической идеологии и распадом СССР, обусловили рост национально- го самосознания и смену духовных ориентиров в постсоветском обществе, что наглядно под- тверждается примером массового обращения граждан СНГ к религиозным ценностям и тра- дициям. Этот процесс затронул и Казахстан. С исчезновением коммунистической идеологии и атеистических принципов казахстанское обще- ство осталось в нравственном и духовном ва- кууме. Началась переоценка ценностей, подъем этнического самосознания. На этом фоне прои- зошло возрождение религиозной идеологии, ко- торая за относительно короткий срок стала важ- нейшим элементом культуры и образа жизни.
С обретением Казахстаном независимости религиозные объединения республики получи- ли мощный импульс для своего развития. В это время именно религия как социальное явление, несущее в себе вечные моральные ценности, стала точкой опоры для сотен людей. Процесс демократизации политической и общественной системы в Республике Казахстан, начавшийся в 80-90-х годах ХХ века, в полной мере захватил и религиозную сферу жизни общества, привел к возникновению принципиально новой религиоз- ной ситуации.
В 1990 году впервые в истории страны было создано самостоятельное Духовное управление мусульман Казахстана (муфтиат). Ведущим те- чением ислама, поддерживаемым Духовным управлением мусульман Казахстана, в нашей
стране является суннизм ханафитского мазхаба.
В целом текущая религиозная ситуация и религиозная структура населения выглядят сле- дующим образом. К наиболее многочисленным конфессиям республики, как указано выше, от- носятся ислам суннитского толка (ханафитский мазхаб) и христианство (православие). При соот- ношении 70% на 30% их исповедуют более 90%
населения. Руководство в этих двух конфессиях осуществляются крупнейшими религиозными центрами: Духовным управлением мусульман Казахстана и тремя епархиальными управлени- ями Русской православной церкви.
Основными законодательными актами, регу- лирующими религиозную деятельность в стране, являются Конституция Республики Казахстан и Закон «О свободе вероисповедания и религиоз- ных объединениях» (2011 г.), которые регулиру- ют соблюдение прав граждан на религиозную свободу и законодательно отделяют религию от государственных институтов [1].
В Конституции РК закрепление и светский характер государства, определяющий и гаранти- рующий права граждан на свободу слова, мысли и самовыражения; в Основном законе отсутству- ет положение о патронаже или особом отноше- нии к какой бы то ни было религии, а также про- декларировано равное и толерантное отношение ко всем конфессиям [2].
За годы суверенитета существенным обра- зом изменилась структура конфессионального пространства Казахстана. Тотальный атеизм и отрицание религиозной духовности сменились конфессиональным возрождением, изменением
Б. Ж. Актаулова 9 религиозного сознания в сторону толерантно-
сти и доверия. Плюрализм мнений в религиоз- ной сфере и принятие наиболее демократичного во всей Центральной Азии законодательства о религиозных культах привело к появлению но- вых, ранее неизвестных религиозных течений.
Конфессиональный плюрализм стал важной от- личительной чертой современной религиозной ситуации в Республике Казахстан.
По данным разработчиков Программы Пра- вительства РК 2006, за прошедшие 20 лет неза- висимости в Казахстане значительно изменился количественный и качественный состав конфес- сиональных групп: «По состоянию на 1 января 2011 г. общая численность религиозных объеди- нений, представляющих более 40 конфессий и деноминаций, составляет 4479. В общем числе религиозных объединений представлены: Ислам - 2756, Русская православная церковь - 303, Рим- ско-католическая церковь - 90, Протестантизм – 1301 [3].
Тенденции современного развития ислама в Казахстане обусловлены, в основном, влиянием внешних факторов.
При наличии в Казахстане различных толков внутри ислама появляются идейно отличающи- еся друг от друга множество общин, сложивше- еся многообразие в исламе во многом связано с действиями зарубежных мусульманских органи- заций, пропагандирующих свое толкование дог- матов ислама и образа жизни. Обособленность групп, образующих отдельные течения, в этой ситуаций в той или иной мере препятствуют об- разованию единой общественной институциона- лизации религиозных отношений.
Множество течений, распространенных в различных странах, экспортируют свои идеи, и находят своих приверженцев в республиках Цен- тральной Азии. Сложившееся многообразие в исламе Казахстана во многом связано с действи- ями зарубежных мусульманских организаций.
Их толкование религиозных догматов и образа жизни не всегда соответствует характеру казах- станского общества и способствует образованию обособленных групп со своими духовными ли- дерами и организационной структурой, что пре- пятствует единству мусульманской общины.
Для современной религиозной ситуации в Казахстане характерны возникновение и усиле- ние радикальных религиозных сообществ, акти-
визация деятельности центров нетрадиционных верований, повышение влияния иностранного миссионерского движения и расширение соци- альной базы сектантских организаций, особенно за счет молодежи. При этом небольшую озабо- ченность вызывает усиление деятельности де- структивных сект и культов нового поколения.
Опасность заключается в том, что казахстанская молодежь, для которой религия все больше ста- новится ценностной ориентацией, регулирую- щей социальное поведение, психологию обще- ния и философское отношение к жизни, весьма смутно представляет, где проходит грань между традиционной религией и псевдорелигиозно- стью.
Как известно, деструктивные секты и культы наносят психологический вред, особенно воз- действуя на неокрепшее сознание молодежи, ме- няя ее привычную религиозную ориентацию и ломая у подрастающего поколения систему усто- явшихся этнических и религиозных ценностей.
Одной из характерных особенностей разви- тия Казахстана в современный период является неуклонное возрастание роли религии в жизни общества. Повышается ее авторитет и статус, расширяются социальные функции, растет чис- ло верующих и религиозных объединений. Вме- сте с тем этот процесс духовного возрождения выявил и определенные проблемы, с которыми прежний Казахстан не сталкивался. Появились псевдорелигиозные образования, способствую- щие проникновению в Казахстан религиозного экстремизма.
Что касается появления нетрадиционных исламских направлений и течений, то, что, осо- бенно в начале 90-х наши многие молодые люди уезжали в зарубежье для получения образования в страны, в которых в качестве национальной идеологии позиционируется нетрадиционный для нас ислам шиитского или ваххабитского тол- ка. В итоге эти молодые люди, оказавшись под влиянием идеологии другого государства, при- няли ее и потом эти же учения и способствовали образованию всевозможных исламских течений и сект, нетрадиционных для Казахстана.
Сегодня терроризм и экстремизм являются общемировой проблемой, требующей незамед- лительных действий, ведь ежегодно в разных регионах мира наблюдается значительный рост количества совершаемых терактов. До сих пор
Появление нетрадиционных исламских течений в Казахстане 10
трагические события обходили Казахстан сторо- ной. Однако это не повод для самоуспокоения и бездействия, скорее необходимо приложить мак- симальные усилия, чтобы этого не происходило и впредь.
Религиозный, и особенно исламский экстре- мизм становится реальной политической силой в Центральноазиатском регионе. Юг Казахстана не является исключением, тем более, что ислам здесь имеет глубокие исторические корни, более распространен и ярко выражен. По признанию руководства Духовного Управления Мусульман Казахстана, ислам на юге представлен не толь- ко традиционными течениями - суннизмом и шиизмом, но и существует несколько десятков исламских течений и независимых друг от друга религиозных общин, которые ДУМК не подчи- няются.
В течение последних 4-х лет по заявлениям Генерального Прокурора судебными органами запрещена деятельность 13 террористических и 1 экстремистской организаций. Также эти за- рубежные организации были признаны терро- ристическими другими государствами-участни- ками Шанхайской организации сотрудничества, а многие из них включены в перечень между- народных террористических организаций в со- ответствии с решениями Совета Безопасности ООН, Евросоюза либо Указами Президента США [4].
Начало третьего тысячелетия, связанное с террористическими актами в США и придание им религиозной окраски, заставляет по-новому осмыслить процессы, происходящие в конфес- сиональной сфере. Проблема религиозного экс- тремизма и его профилактики стоит перед всеми государствами. Казахстан не является исключе- нием. По мнению главы Республики Казахстан Н.А. Назарбаева, высказанному еще в 2000 году, кроме «зримых угроз - экстремизма, терроризма, наркотиков, массового исхода беженцев - есть и другая, незримая угроза. Войны действительно начинаются в головах людей. Ежедневно и еже- часно идет борьба за сознание наших людей. Не нужно обольщаться и думать, что религиозный экстремизм не касается Казахстана, что у нас иные исторические традиции, что у нас никогда не было фанатизма. Все это так, но время вносит свои коррективы» [5].
Резкий количественный рост религиозных объединений, перераспределение конфессио-
нальных сфер влияния в сторону увеличения доли «новых» для Казахстана религий, вовлече- ние в них коренного населения, интересы ино- странных держав в регионе - все это создает объ- ективные предпосылки конфликтных ситуаций.
Учитывая национальный (130 наций и народно- стей) и количественный состав (более 15 милли- онов человек) населения страны, последствия возможного конфликта могут напрямую повлия- ть на целостность Республики Казахстан.
Действительно, вопрос конфессиональной безопасности в последнее время становится все более актуальным. Это связано с наличием как объективных, так и субъективных причин:
географического положения, этнического со- става населения, особенностей исторического развития региона, бурного конфессионального возрождения, проблем внутренней и внешней безопасности. Если исламский мир смотрит на Казахстан как на свою неотъемлемую часть, то и лидеры других конфессий прекрасно понимают стратегическое значение региона в Центральной Азии.
Главной задачей казахстанской политики становится не только сохранение и укрепление межэтнического согласия, но и сохранение и упрочение прежде всего религиозной толерант- ности, межконфессионального согласия.
Толерантность издревле была базовым прин- ципом Великой степи. Казахстан и сегодня явля- ется единственным государством в мусульман- ском мире, где за последние годы были заложе- ны фундаменты десятки новых синагог, строятся христианские храмы, в том числе католические.
Толерантность казахстанской земли была, в част- ности, подтверждена проведением Международ- ных съездов лидеров мировых и традиционных религий, в ходе которых религиозные лидеры разных стран и народов подтвердили стремление к единой цивилизации, которая бы основывалась на общепринятых ценностях терпимости и сво- боды, к диалогу различных культур и религий.
Литература
1. Закон Республики Казахстан от 11 октября 2011 года № 483-IV «О религиозной деятель- ности и религиозных объединениях»// online.
zakon.kz
2. Конституция РК. Статья 19.
Б. Ж. Актаулова 11 3. Сведения о количестве религиозных объеди-
нений, малочисленных религиозных групп и культовых сооружений в Республике Казах- стан в разрезе областей и конфессий по состо- янию на 1 января 2011 года // www.kdr.gov.kz 4. В Казахстане деятельность около 2 тыс. ре-
лигиозных сект угрожает нацбезопасности
и общественной стабильности. Астана. 10 апреля. 2008. ИНТЕРФАКС-КАЗАХСТАН //
www.procuror.kz
5. Послание Президента Республики Казахстан Н. Назарбаева народу Казахстана. Октябрь 2000 г. К свободному, эффективному и без- опасному обществу // www.dvpvko.gov.kz
Б.Ж. Ақтаулова
Қазақстанда дəстүрлі емес ислам ағымдарының пайда болуы
Автор бұл мақалада Қазақстандағы діни ахуалға жалпы шолу жасай отырып, елдегі радикалды ислами ағымдардың пай- да болуы мен таралуына ықпал етуші сыртқы факторларды айқындауды мақсат еткен.
B. Zh. Aktaulova
The emergence of Untraditional Islamic trends in Kazakhstan
The author has examined the Modern religious picture in Kazakhstan. Also the external factors which impact on the emergence of Islamic radical currents were analyzed.
ҚХР-дың Орталық Азиядағы қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қатысты бағыттары 12
ҚХР-дың Орталық Азиядағы қауіпсіздікті қамтамасыз етуге қатысты бағыттары
Г.А. Амирова
Қорқыт Ата атындағы Қызылорда мемлекеттік университеті, Қазақстан, Қызылорда қ.
e.mail: [email protected]
Түйін. Мақалада Қытай Халық Республикасының Орталық Азия аймағындағы мемлекеттерде қауіпсіздікті қамтамасыз етудегі негізгі бағыттары қарастырылған.
Орталық Азия географиялық жағы нан Қы- тайдың тікелей көршісі болғандықтан қауіпсіздік саласындағы мəселелер тараптар үшін ортақ болып табылады. Қауіпсіздікті қамтамасыз етпейінше, мемлекеттің басқа мəселелерін дəйекті түрде шешу мүмкін емес екендігі анық.
Бүгінгі таңда Орталық Азия қауіпсіздігіне нұсқан келтіріп отырған факторлар аз емес.
Олардың қатарында есірткінің заңсыз айналы- мы, қару-жарақ контрабандасы, заңсыз көші-қон мəселелері бар. Сонымен қатар əлемдік деңгейде ушығып отырған халықаралық лаңкестік, діни экстремизм жəне ұлттық сепаратизм мəселелері халықаралық қауымдастықтың барлық дерлік мүшелерін алаңдатып отырған мəселелер.
Қытайдың Орталық Азиядағы сыртқы са- ясатында қауіпсіздік мəселесіне үлкен көңіл бөлінген. Мысалы, Қытайдың сыртқы саяси принциптерінде көрші мемлекеттермен тату көршілік, достық байланыстарды дамыта оты- рып, қоршаған ортада тұрақтылық пен ты- ныштықты орнату қажеттілігі белгіленген.
Орталық Азияның қауіпсіздігі мəселесі шешіл- месе, мұнда тұрақсыздық орнайды, ол бірінші кезекте көршілес жатқан Қытайға əсер етеді.
Сондықтан да Орталық Азияның қауіпсіздік мəселелеріне тікелей араласу жəне оларды жіті қадағалау Қытай үшін өте маңызды.
Кеңес Одағы ыдыраған соң Қытай Орта Азия лық республикалардың тəуелсіздігін алғаш- қылардың бірі болып мойындап, 1992 жылдың басында аталынған елдермен диплома тиялық қатынастар орнатты. Пекин мемлекетаралық қатынастарда бірден ҚХР қауіпсіздігіне қатысты мəселелерге көңіл аударып, бұл сұрақтарды ше- шуде ОА аймағында тəжірибесі бар Ресей еліне арқа сүйеді.
Қытай үкіметі бірінші кезекте Орталық Азия аймағы елдерімен арадағы шекара-терри- ториялық мəселелерге қатысты Кеңес Одағы заманынан басталған келісімдерді қайта жалғас- тыруды қолға алды. Өйткені, ҚХР терри- ториясының тұтастығы, оның қауіпсіздігі мен мызғымастығы мəселесі тек қана оның шекара- сы мен территориясына қатысты мəселелердің толық, анық жəне түбегейлі шешілуі жағдайында ғана мүмкін екендігін түсінді. Сондықтан да, Қытай басшылығы 1992 жылдың бірінші жарты- сында алғашқы мемлекетаралық қатынастардың бастауы ретінде Қазақстан мен Қырғызстан ре- спубликаларымен (Тəжікстан өзінің ішіндегі қарулы азаматтық соғысына қатысты бұл келісімдерге қатыспады) даулы территория- лар мен шекара сызығының өтуіне қатысты таласты қарастыратын екіжақты кеңестер жұмысын жүзеге асырды. Сонымен бірге, Пекин шекаралық тақырыптағы келісімдерді көпжақты форматта өткізу туралы Мəскеудің ұсынысын қабылдады. Осының негізінде, 1992 жылдың қыркүйегінде Минск қаласында (Белоруссия) Ресей, Қазақстан, Қырғызстан, Тəжікстан жəне Қытай өкілдерінің («4+1» формуласы) бірлескен жұмыс тобы құрылды. Келіссөздер барысында бұрындары Кеңес Одағы мен Қытай арасындағы шекара мəселесіне қатысты келісімдер шешім- дері мақұлданып, артынан Пекин əр тараппен екі жақты келісімге келді.
Қытайдың Орталық Азия елдері арасындағы даулы шекара мен талас территорияларға қатысты келісімге келген алғашқы мемлекет ҚХР-мен ең ұзын ортақ шекара сызығы бар (1,7 мың шақырым) Қазақстан Республикасы болды.
Қазақстан мен Қытай 1994 жылдың 26 сəуірінде екі ел арасындағы шекара сызығының өтуіне
Г.А. Амирова 13 қатысты «Қазақстан-Қытай мемлекеттік шека-
расы туралы» келісімге қол қойды. Келісімнен тыс қалған Сары-шелді өзені (Алматы облысы) мен Шаған оба мен Баймырза асуы (Семей обл.) аймақтарындағы талас тудырған қазақстандық 944 шаршы шақырым территория мəселесі тек 1997 жылдың қыркүйегінде қосымша келісім негізінде нақтыланды. Бұл келісімді Қазақстан Паpламенті 1999 жылдың 10 наурызында рати- фикациялағаннан соң, екі ел арасындағы шека- ра демилитизациясы үрдісі аяқталды. Келісім бойынша талас тудырған территорияның 407 шақырымы Қытайға, ал 537 ш. шақырымы Қазақстан тарапына өтті. Бір айта кететін жайт, Қазақстан тарапы Қытай үкіметінің өтініші бойынша шекара аймағында Кеңес дəуірінде Қытайдың «ықтимал шабуылына» қарсы біртұтас қорғаныс жүйесі негізінде тұрғызылған инженерлік-фортификациялық құрылыстарды жоюға келісім берді [1, 176].
Шекара мəселесіне қатысты Пекиннің келесі серіктесі Бішкекпен арадағы екі жақты кеңес 1992 жылы басталған еді. Екі жақ 1996 жылға дейін 1000 шақырымнан астам шекара сызығына қатысты келісімге қол жеткізді. Келіссөздер ба- рысында Бедел асуы (Узенгю-Кууш өзені баста- уы) мен Хан-Тəңірі шыңы аймағындағы талас территорияларға қатысты келісімдер өте ауыр жағдайда өтті. Нəтижесінде Қырғызстан мен Қытай елі «Қырғыз-Қытай мемлекеттік шекара- сы туралы» келісімге 1996 жылдың 4 шілдесінде қол қойып, оны Қырғызстан Парламенті 1998 жылдың 17 наурызында заңдастырды. Ал екі ел арасындағы талас территориялар мəселесі айрықша статус келісіміне кіріп, бұл мəселе бойынша Пекин мен Бішкек өзара келісімді жалғастыруды көздеді. «Қырғызстан-Қытай мемлекеттік шекарасы туралы» қосымша келісіміне екі ел басшылары 1999 жылдың 26 та- мызында Бішкек қаласында қол қойды. Келісім бойынша талас территорияларға қатысты мəселе былай шешілді: 2840 ш. шақырым көлемдегі Бедел даулы тілімінің 900 ш. шақырымы; Хан- Тəңірі аймағындағы 450 ш. шақырымның – 161 ш. шақырымы жəне 20 гектарды қамтитын Боз- Əмір-Ходжент аймағы толығымен Қытайға берілді [2].
Тəжікстанның Таулы-Бадахшан автономды аймағының біршама бөлігіне қатысты үміткер болып отырған Пекиннің Тəжікстанмен арадағы шекаралық-территориялық мəселелерді шешуі
уақыт мерзімі бойынша ең ұзаққа созылғаны болды. Тəжікстандағы орын алып отырған аза- мат соғысына қатысты Пекин өзінің Душанбе- мен 519 шақырымды қамтитын шекара сызығын түбегейлі реттестіруге қол жеткізе алмады.
Екі ел арасындағы «Тəжік-Қытай мемлекеттік шекарасы туралы» келісімге тек 1999 жылы ғана қол қоюға мүмкіндік туды. Келісім бой- ынша Тəжікстан Карзак асуы ауданындағы та- лас территорияға толығымен өзінің құқығын сақтады, бірақ басқа бір телім – Марқансу өзені аймағынан 200 ш. шақырым территори- яны Қытайға берді. Ал 2002 жылдың мамыр айында жасалған «Тəжік-Қытай мемлекеттік шекарасы туралы» қосымша келісім бойынша Тəжікстан Қытайға Таулы-Бадахшан автономды ауданының 1 мың шаршы шақырым жерін беру- ге міндеттелді [2, 179].
ҚХР басшылығын алаңдатқан шекаралық аймақтағы əскер күшінің ара-салмағы мəселесі
60-шы жылдардың басындағы кеңес-қытай
қайшылықтары мен қарым-қатынастарының шиеле нісуіне байланысты Қытайдың «ықтимал жау» ретінде танылуына байланысты туындаған болатын. Екі ел арасындағы байланыстың на- шарлауына байланысты қытай-кеңес шекара- лық аймағына КСРО ҚК өте ірі əскери құрылымдары жинақталған болатын. Қытайдың ШҰА аймағымен шекараласатын Қазақстан, Қырғызстан жəне Тəжікстан территорияла- рына Орта Азиялық əскери округтың əскери қосындары орналастырылды. Сонымен бірге, осы аймақта Қытайды ұстап тұрушы жəне тепе-теңдікті сақтаушы фактор ретіндегі КСРО ядролық қаруларының бір бөлігі орналасты.
Сондықтан да, талас территориялар мен шека- ра сызығының өтуіндегі даулы мəселелердің шешілмеуі жағдайында шекаралық аймақтағы осыншама əскери күш пен ядролық қарудың ор- наласуы Пекиннің 90-шы жылдардағы сыртқы саясатының бас қатырар мəселесі болғаны белгілі.
Шекаралық аймақтағы əскер санының қысқаруы мəселесі территориялық дауды ше- шумен қатар «4+1» форматындағы жұмыс тобының аясында қарастырылды. 1996 жылы Пекин мен Мəскеудің бастамасымен Шан- хай қаласында бес мемелекет басшыларының
«Əскери сала мен шекаралық аймақтағы сенімді нығайту туралы» келісімге қол қоюының барлық алғышарттары жасалынды. Қытай, Ресей,
