МАЗМҰНЫ
КІРІСПЕ 4 1БӨЛІМ. ҚАЛАНЫҢ ҚЫСҚАША СИПАТТАМАСЫ 6 2БӨЛІМ. ТАЛДАУ ЖӘНЕ ДИСЕТАЦИЯНЫ ЖОБАЛАУ 42
Қай жылы Қызылорда облысында мемлекеттік өрт бақылау бөлімінде қанша қызметкер жұмыс істеді. 43 3 БӨЛІМ.ДИПЛОДЫҚ ЖҰМЫСҚА ҰСЫНЫС 60
Қаладағы өртке шығулар саны және себептерінің статистикалық
талдауы 44 Қаланың ішіндегі өрт болған жерде мәселелері 4 5 Өрттердің нысандарын санаттары бойынша таратылуы 66 Қаладағы өртке шығулардың ай және тәулік бойынша талдауы 49 ӨА шақырулармен қызмет көрсету бір уақыттылығын аңықтау 43 ӨА шақырулар бойынша қызмет көрсетудің ұзақтылығын суммарлы түрде есептеу 45 Шақырулармен қызмет көрсетудің уақыт және жиілігі жайлы
сипаттамаларын аңықтау 48 ҚОРЫТЫНДЫ 63 ҚОЛДАНЫЛҒАН ӘДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ 65
Кіріспе
Қазіргі заманғы барлық әлем бойынша қоғамның тұрмыстық жағдайлары өрттер санының және олардың әлеуметтік экономикалық зартаптар көлемінің көбеюіне ықпал етеді. Күнделікті жер шарында 5 млн.
Астам өрттер пайда болады, оның салдарынан мыңдаған адамдар қаза тауып, миллиардтаған ақшалай құны бар материалдық құндылықтар (теңдессіз құны жоқ тарихи және мәдени ескерткіштерді санаққа алмағанда) жойылады. Жыл сайын табиғатқа үлкен зардап орман және дала өрттері, сондай-ақ авариялық мұнайгаз атқымалар өрттерді алып келеді. Бір сөзбен айтқанда, ХХІ ғасырдағы өрттер адамзат тағдырына жазылған нағыз апат болады. Бұл жағдай мамандарды өрттермен күресудің әрдайым жаңа әдістері аса жетілген құралдарды іздеуді мәжбүр етті.
Жоспарлаудың ғылыми базасы болжамдау болып табылады. Терең ғылыми зерттеулер нәтижелері базасында негізгі бағыттар мен өрттермен жедел басқару, өрттер көлемін болжамдау, олардың пайда болу себептері, ықтимал залалдары, бұның бәрі өрттен қорғау қызметінің ұзақ мерзімді жоспарларын дайындаудың қажет ететін шарттары болып табылыды. Осы болжамдардың негізінде өрттен қорғау қызыметінің ұйымдастырушылық даму, қажетті өрт техникасының сандар, өрт сөндіргіш құралдар, жұмысшылардың санаты бойынша өрттен қорғау қызметінің қажетті жеке құрам сандар болжамдары дайындалады.
Қазіргі кезеңдегі жоспарлаудың маңызды ерекшелігі ұзақ мерзімді жоспарлаудың ролін арттыру, оның орташа мерзімді және жедел жоспарлырымен, сондай-ақ ұзақ мерзімді кешенді бағдарламалармен сай келуі болып табылады. Өрттен қорғау қызмет органдарының және бөлімшелерінің даму мен әрекет ету жоспарлары мыналарды қарастыру қажет: экономикалық, ұйымдастырушылық, техникалық мәселелердің кешенді шешімдерін: өрттен қорғау қызметінің тиімділігін анықтайтын маңызды тапсырмаларды шешуге бағытталған күштер мен жабдықтардың шоғырлануын; ғылымның жетістіктерді және халық шаруашылық қалалар обьекттердің өртке қарсы қорғанысына техникаларды ендіру жылдамдатуын; берілген деңгейдегі өрт қауіпсіздігін қамтамассыз ету үшін арналған күштер мен құралдардың ұтымды қолдануын; өрттен қорғау қызметі тиімділігін жоғарлатудыңжоспарлы бағыттарын анықтауын;
шұғыл тапсырмаларды шешуге арналған адамдар резервтері мен материалдақ ресурстарды құруын.
Жоспарлаудың сапасы жоспарлаудың әдістерін тікелеу тәуелді болып келеді. Көрсеткіштерді өзгерту жоспарлауы олардың өткен
уақыттағы өзгеріс үрдістер негізінде туындайды. Жоспарлауға деген бұл көзқарас бірнеше ғасырлар бойы халық шаруашылығының көптеген салаларында, мұның ішінде өрттен қорғау қызметінде қолданылады. Оны қолдану кезінде экономикалық математикалық әдістер саласында терең білім, күрделі есептерді және әр-түрлі модельдеу әдістерін қажет етпейді.
Мұнда ең негізгі қолданылатын әдіс – белгілі бір пайызды жетілген денгейге қосу (немесе азайту).
Жоспарлаудың маңызды бір бағыты тиімді жоспарлау болып табылады. Ол ресурстардың тиімді жұмсау кезіндегі аса жоғары соңғы қортындыға жету мақсатын көздейді. Тиімді жоспарлау көп аспектті бағалауды қарастырады, сондай-ақ әр-түрлі нұсқаларды салыстыру және есептік көрсеткіштер бойынша жақсысын таңдауды қарастырады. Соңғы жылдары тиімді көзқарасты пайдаланудың мүмкіндіктері экономикалық математикалық әдістерінің белсенді жасалуына, электрондық есеп техниканың кең қолдануына, өрттен қорғау қызмет гарнизонымен АСУ құруына байланысты айтарлықтай кеңейеді.
Өрттен қорғау қызмет органдары мен бөлімшелерінің қызмет ерекшелігі ықтимал қасиеті мен оның қызметінде қорытындылады.
Сондықтан, көзқарастың «жетілген кезеңнен» жоспарлауға қолданылуы гарнизон жұмысында бірталай қателіктерге алып келуі мүмкін. Сәрі, өртен қорғау қызмет органдары мен бөлімшелерінің қызметін жоспарлауға ең тиімді көзқарас, ұтымды көзқкарастың айтарлықтай көп элементтер санын қамтитын, бейімделген көзқарас болып табылады.
Жылдық жоспарлар қазіргі жылңа арналған бес жылдық жоспар негізінде құрылуы қажет, бес жылдық жоспарлар тапсырмаларының қажетті дәлелдерін, ғылым мен техниканың жаңа жетістіктерін енгізу, сондай-ақ бес жылдық жоспарды орындалуын қамтамассыз ететін экономикалық және ұйымдастырушылық шараларды өткізуін қарастырады.
Өрттен қорғау қызметіндегі жоспарлық жұмыстың толық жетілдіруініңмаңызды бағыттары болып әлеуметтік жоспарлаудың әдістерін менгеруі мен кең қолдануын санауға болады. Бұл жағдайда, өрттен қорғау қызметі еңбек жұмысшыларының ерекше шаттарымен қарастырылған өрттен қорғау қызметі органдары мен бөлімшелері әлеуметтік жоспарлауы өзінің ерекшеліктері бар екенін ойға алу керек.
1 БӨЛІМ. ҚАЛАНЫҢ ҚЫСҚАША СИПАТТАМАСЫ Қызылорда облысы 1938 жылы 15 қаңтарда құрылған. Облыс 226 мың шаршы км жалпы ауданымен Қазақстанның оңтүстік- батыс бөлігінде орналасқан, бұл Республиканың барлық аумағының 8,3%-н құрайды.
Әкімшілік орталығы – Қызылорда қаласы, Сырдария өзенінің оң жақ жағалауында, оның төменгі ағысында орналасқан.
Облыс солтүстік – батысында- Қарағанды, Солтүстігінде- Қарағанды, оңтүстік- шығысында- Оңтүстік - Қазақстан облыстарымен, ал оңтүстігінде Өзбекстан Республикасымен шектеседі.
Облыста 7 аудан бар:
1) Арал ауданы, орталығы — Арал қаласы,
2) Қазалы ауданы, орталығы — Әйтеке-Би кенті, 3) Қармақшы ауданы, орталығы — Жосалы кенті, 4) Жалағаш ауданы, орталығы — Жалағаш кенті, 5) Сырдария ауданы, орталығы — Тереңөзек кенті, 6) Шиелі ауданы, орталығы — Шиелі кенті,
7) Жаңақорған ауданы, орталығы — Жаңақорған кенті.
Жалпы физикалық-географиялық жағдайы
Қызылорда облысы Республикамыздың оңтүстік – батыс бөлігінде орналасқан.
Облыстың Оңтүстік – Шығысын Қаратау сілемдері, ал солтүстік Қызылорда облысы ежелден келе жатқан, Сыр өңірін мекендеген Алғашқы орыстардың қазақтармен және басқа да Орта Азия
Зерттеудің көкейтестілігі. 2007 жылы қабылданған «Экологиялық Кодекс»
Облыстың экологиялық жағдайы негізінен 3 аймаққа бөлінеді: апатты Зерттеудің мақсаты: Көпшілік пен студенттер қауымына Қызылорда облысының
Зерттеудің нысаны: Сырдария өңірінің экологиясы мен табиғатын қорғау Зерттеудің міндеттері:
Қызылорда облысының қазіргі физикалық – географиялық жағдайына жаңаша
Облыстың табиғат қорларының бүгінгі экологиялық жағдайы мен сапалық Арал өңірінің табиғатын қорғау мәселелері және қазіргі экологиясына Зерттеудің практикалық мәні:
Қызылорда өңіріндегі қазіргі экологиялық жағдайларға физикалық – географиялық
Облыстың негізгі табиғат ресурстарына (су, жер, фаунасы мен
Облыстың экологиясы мен табиғатын пайдаланудағы соңғы жаңалықтар мен
Арал өңіріндегі қазіргі экологиялық проблемаларды шешу тың материалдармнен
Қызылорда облысының географиялық жағдайлары
«Сыр» өңірін ғана емес бүкіл Қазақстанды оның табиғатын
Себебі, орыс елшілеріне сапарларынан қайтып оралғаннан кейін өздері XVIII ғ. басында Қазақстанның Рессейге қосылуының әсерінен алғашқы 1740 жылы Д.В. Гладишев пен И.Муравиннің экспедициясы кіші
Өсімдіктерден көктерек, қайың, қараған, сексеуіл, ырғай, тобылғы, тал, XVIII ғ. ортасында Ресей империясы шалғай
Сол кездегі орыс экспедициясының Сыр өңіріне жасаған саяхаттарының Сол кездері картографиялық еңбектердің арасында XVIII ғасырдың аяғында
1856 жылдан кейін классикалық кезең – П.П. Семенов, 1848 – 1849 ж. А.И. Бутаковтың экспедициясы Арал
Н.А. Северцов Сырдария өзеніне метеорологиялық зерттеулер жүргізді.
Арал
1910 жылы С.С. Неуструев Перовск уезінің жерін зерттеді.
Н.А. Зарудный Арал төңірегі құстарымен қатар бауырмен жорғалаушыларды
И.В. Мушкетов Тұран бассейнінде метеорологиялық деректер жинайды.
«Жазы
Қазіргі кездегі зерттеулер. Арал аймағының Қызылордалық бөлігінің географиялық
Бұл жұмыстың басты мақсаты Қызылорда облысында Сырдария өзенінің 60-шы жылдардан кейін ол кездегі Қызылорда Педагогикалық институтының
Қазақстан Республикасының Ғылым Академиясы 1984 жылы «Арал
Қызылорда облысының жағдайына байланысты суармалы жер шаруашылығына
Сурет – 1.
Қызылорда облысының табиғат жағдайы
Облыс территториясының рельефі ұзақ уақыт бойы жердің ішкі Неогеннің аяғында аридтік климат үстем болып, соған байланысты Төрттік дәуірдің орта кезінде Амудария өзенінің Қарақұмның солтүстігі Арал маңы ойпатының оңтүстік – шығыс жағынан төменгі
Облыс рельефі бірсыпыра тегіс, кей жерлерде белесті, адырлы А) Аллювиалдық жазық және Сырдария аңғары.
В) Эолды – құмды жазықтар.
Б) Арал теңіз жағасы және бұрынғы теңіз табаны.
Бірінші морфологиялық ауданға Сырдария өзенінің төменгі ағысындағы аудан
Геологиясы. Қызылорда территориясы Тұран плитасы шегінде орналасқан.
Бұл
Солтүстік Қызылқұм синеклизасы Қаратау – Есіл ойпаңының девон Арал маңы қарақұмының оңтүстік жиегі бор шөгінділерінен тұрады.
Төменгі протерезойда Сырдарияның оң жағалауын тайыз теңіз басып Қаратауда конгломерат – құм – саз қам –
Палеозой тобының жыныстары Республика территориясында өте кең тараған.
Төменгі кембрий жыныстарында фосфоритті және ванадийлі горизонттар Қаратауда
Девон кезеңінің басы теңіздің шекарасының кішіреюуімен сипатталады.
Неогенде
Жазықтар мен ойпаттар. Облыс Тұран ойпатының жазықтау келген Жер бедерінің өзгеруіне ауылшаруашылығы үлкен әсер етті. Ол
Бикесары жазығы. Шаруашылық мәні біршама, жеткілікті өсімдік жамылғысы
Жаңадария жазығы. 1848,25 мың гектар жерді алып жатыр.
Қуаңдария жазығы. 621,25 мың гектар жерді алып жатыр.
Төбелер мен қыраттар. Жазық далада әр жерде жатаған
Қаратау. Алып жатқан ауданы 715,75 мың гектар, Жаңақорған,
Минералды – шикізат ресурстары. Қызылорда облысы территориясының геологиялық
Арал теңізінің солтүстігінде темір мен көмірдің қоры барланған.
Рудасыз пайдалы қазбалардан бұл жерде натрий сульфаты, ас Сурет – 2. Өнеркәсібі.
Облыста Жақсы – Қылыш кен орнында тенардит және Жанатын пайдалы қазбалар.
Мұнай және табиғи газ. Облыс жерінде мұнайға
Облыстағы экономикалық жағынан басымы – мұнай. Бүгінгі таңда Қазіргі таңда бұл өңірде шетелдік инвесторларды тартып, көптеген Көмір. Ең алғаш облыс территориясында көмірдің бар екендігі ... Изенді – Арал мен Ұзынқайыр мүйістері арасындағы
Негізінен бұл өңірде саздауытты – тұзды жерлерден көмір
Кейінгі геологиялық барлау көрсеткендей көмір қабаты 30 метрден Көмірдің көп қорын іздеу мақсатында келешекте 1000 –
Жалпы алғанда көмірдің жалпы қоры Қызылорда облысының қажетін Жанғыш сланец. Арал өңіріндегі жаңғыш сланецтің кені Қазалы
Рудалы пайдалы қазбалар.
Темір рудасы. Облыс территориясмындағы барланған руданың бірі – Ванадий. Қаратаудың солтүстік – батыс бөлігінде Қазақстандағы бірден Руда құрамында ванадийден басқа молибден, сирек кездесетін элементтер Жалпы қоры 1 млрд тоннадан астам. Бұл Қазақстандағы
Титан. Кіші Арал теңізінің солтүстігіндегі Бутаков шығанағы маңындағы Жату бағыты мен қалыңдығына қарай екі рудалы горизонт
Қорғасын – Мырыш. Қаратаудың Солтүстік – Батыс беткейінде Шалқия кені Қаратау сілемдеріндегі басқа да кен орындарының Шалқия қорғасын мырыш кен орны облыстағы Жаңақорған елді Алғашқы жылдары жылына 700 мың тонна руда өндірілу
Шалқия кенішінің тоқтап тұрғанына 5 жылдан астам уақыт Бірақ, бәрі де аяқсыз қала берді.
Бүгінгі күні Шалқия кенішін игеруге болгарлық кәсіпкерлер ықылас Шалқия зауыты жоғары сапалы қорғасын мен мырыштан басқа,
Рудасыз пайдалы қазбалар. Қызылорда облысының жері құрылыс материалдарының
Шынылық құм. Кварц құмдары 1953 жылдардан шыны жасауға Бұлардың барлығы Арал қаласына жақын маңдарда, еңбек күші Кварц құмы кендерінің құрамында кремнезем 90,12 – 92,74
Гипс. Облыс байтағында гипс сазының кендері баршылық. Олардың Құрылыс тасы. Құрылыс тасы ретінде Жаңақорған кенішінде доломиттің Құрылыстық саз. Облыс байтағында құрылыстық саз кең таралған.
Облыс жерінде 80 – нен астам кірпіштік саз
Жалпы алғанда облыс байтағында құрылыстық материалға қажетті тас, Облысымызда бірден – бір Қызылорда Мемлекеттік Университетінің ғалымдары
Ас тұзы. Шығыс – Арал өңірінде, әсіресе құрғап
Сондай – ақ Арысқұм құмдарының арасында Арыс көлінде
Натрий сульфаты. Облысымыздың солтүстік қиырында Шығыс Арал өңірінде
Қызылорда облысының климаттық жағдайы
Қызылорда облысының климаты тым континентті, қысы аз қарлы Жылдың 235 – 275 күнін 0˚С – тан
Облыс территориясында жылы мезгілдің басталуымен бірге шаңды дауылдар
Соңғы жылдық температуралық режимді мына көрсеткіштен көруге болады
Жер ресурстары
Қызылорда облысының жалпы жер қоры 24035,9 мың гектарды құрайды. Олардың ішінен 2205,4 га Қарағанды облысы ұзақ мерзімді пайдалануға берген, 771,4 мың га жерді Байқоңыр кешені үшін және Арал ауданының аумағында Сарышаған сынақ полигоны үшін Ресей Федерациясынан жалға алынған. Жалпы жер қорының құрамында 12947,9 мың га – ауыл шаруашылыққа пайдаланатын жерлер, немесе облыстың жалпы жер ауданының 13,5%-ы. Қызылорда облысының топырақ- өсімдік жабыны шөл дала аймағына жатады. Суару жүйесін қосқанда, жердің жалпы ауданынан Сардария өз. жайылмасында - 25%, жартылай шөл дала аймағында- 20%, шөл дала аймағында 55% орналасқан. Жылулық және
күндік ресурстар бойынша Қызылорда облысының жағдайдары көптеген дақылдарды өсіру үшін қолайлы, бірақ жауын- шашынның аз болуы салдарынан жер игеру тек суаруға негізделеді.
Облыс Арал теңізінің шығысында Сырдария өзенінің төменгі ағысында орналасқан. Аумақтың негізгі бөлігі Тұран ойпатында орналасқан (биіктігі 50-200 м.)
облыстың батыс бөлігі Арал теңізімен шектеседі;
оңтүстік-шығысы мен солтүстік-батысында Қаратаудың тау жоталары мен жазықтығы орналасқан;
батысында – Қарақұм арал маңы құмдарының төбелері бар.
Сырдарияның сол жақ жағалауында – Жаңадария мен Қуаңдария өзендірінің құрғақ арналары кесіп өтетітн Қызылқұм топырағының төбелері мен кең жазықтығы, оң жақ жағалауында үстірттері (Егізқара, 288 м.), құм учаскелері (Арысқұм және өзгелері), сорға толы таяз шұңқырлар кездеседі. Солтүстігінде – құм төбелері массивтері (Кішкентай Барсұқ және Қарақұм топырағы) бар. Оңтүстік-шығыс бөлігінде Қызылорда облысының аумағына Қаратау тауының жоталары кіреді (биіктігі 1419 м-ге дейін).
Оңтүстік-шығыстан солтүстік-батысқа дейін облыс орталығы арқылы ағып өтетін, ұзындығы 1 мың км. созылған, көптеген арналар мен ағыстарға тараған үлкен иреңді арнасы бар Сырдария өзені-ең ірі жалғыз өзен болып табылады. Тасқындардан қорғану мақсатында өзен жағалауының бойымен қорғаныс бөгеттері салынған; 1956 жылы Сырдария өзеніне Қызылорда плотинасы салынды; Для защиты от паводков вдоль берегов реки построены дамбы; в 1956 на реке Сырдарья сооружена Кзыл-Ординская плотина; 1958 жылы Жаңадария арнасымен жайылымдар мен егістікті суландыруға өзен суы жіберілді.
Жазды күндері кеуіп кететін көптеген тұзды көлдер бар (Жақсықылыш, Қамыслыбас, Арыс және т,б.); Көпек және Терескен көлдерінде — емдік қасиетке ие батпақтары бар. Қызылорда облысының шегінде солтүстік-шығысында Сарысу өзенінің сағасы кіреді.
Аумақтың біршама бөлігі өсімдігі аз топырақтары орналасқан; яғни қатайған жерлерінде жусанды бетегелер, тұзға бейімделген өсімдіктер, көктемде құмдақ және сортаң жерлерде тұрақсыз өсімдіктер сорты;
құмдардың арасында дүзгіндер өседі. Құм төбешіктері сексеуіл, жыңғылдар, теріскен, бұйырғандар, жусандармен бекіген.
Облыс аумағының негізгі бөлігі Тұран ойпатында, шығысында Қаратау тауының жоталары, солтүстік-батысында Арал маңы Қарақұмы, оңтүстік-батысында Қызылқұм орналасқан. Қызылорда облысының климаты жазы ұзақ мерзімді ыстық және қары аз қысқа мерзімді суық, күрт өзгермелі континентті. Мұндай климаттық режим еуроазиялық материгінің ішінде орналысуымен, оңтүстік аймаққа жақындығымен, атмосфераның ауысымдылығының ерекшелігімен және өзге де факторлармен сипатталады.
Табиғи ресурстар
Аймақтың кен байлықтары толық зерттелмеген. Кен байлықтарынан ас тұзы, сульфат, мирабилит, тенардит тұздарының өнеркәсіптік маңызы зор. Құрылысқа қажетті ұсақ қиыршықтастар, әйнек және шыны бұйымдарын жасайтын кварц құмы, қыш, гипс, алебастр, цемент балшығы, құрылыс тастары, әктас, тақтатас (Майлыбас), қоңыр көмір (Құланды) кен байлықтарының мол қоры бар.
Қызылорда облысы түсті металл кені бойынша Қазақстанда 3-орын алады. Сонымен қатар ас тұзы 60%, мұнай мен газ конденсаты 21,4%, мырыш 15,1%, уран қоры 14%. Оңтүстік Торғай иінінің облысы бөлігінде 350 млн.т мұнай, 100 млрд.м³ газ қоры анықталды. Арал теңізі маңында 73 млн.т мұнай, 2 трлн.30 млрд.м³ газ қоры бар.
Климаты
Климаттың континенталдығы көптеген метеорологиялық элементтердің тәуліктік, айлық және жылдық өзгеруімен байқалады. Жазы ыстық және ұзақ мерзімді. Бұл кезеңде температурадағы күрт өзгеру сипаты байқалмайды. Кейбір жерлерде шілде айының орташа температурасы 36-39 0С. Облыс аумағының басым бөлігінде температураның абсолютты максимумы 44-48 0С құрайды. Қыс мезгілінде облыстың солтүстік және оңтүстік аймақтарынының арасында температурада айтарлықтай айырмашылықтары бар. Мысалы, ең салқын ай - қаңтардағы орташа температура - 35 -360 С градусты құрайды.
Солтүстікке ашықтылық қасиеті облыс аумағына кедергісіз салқын ауа массасыынң енуіне мүмкіндік береді және нәтижесінде қыс айларында күрт салқындайды. Ауа температурасының абсолютты минимумы 420 С градусқа дейін жетеді.
Құрғақшылық – облыс климатының ерекшелектерінің бірі. Жауын- шашын өте аз жауады. Орташа жылдық мөлшері 100-190 мм аспайды және жыл маусымдарында оның түсімі біркелкі емес: барлық жауын-шашынның 60 пайызы көктемгі-қысқы кезеңдерге тиесілі.
Облыс аумағының барлық бөлігінде солтүстік-шығыс бағытындағы күшті және жиі желдер болып тұрады. Оның орташа жылдық жылдамдығы секундына 3,1 метрден 6 метрге дейін ауытқып отырады. Қыс мезгілдеріндегі күшті желдер төменгі температура жағдайында жер бедерлерінің биік беткейлеріндегі қар жамылғыларын ұшырып кетеді, нәтижесінде топырақтың беткі қабаттарының терең қатуына және жарылуына әкеліп соғады. Жазғы уақытта шаңды дауылдар байқалады.
Жауын-шашынның орташа мөлшері 100-115 мм. Арал теңізінің тартылуынан, Байқоңыр ғарыш алаңы тарататын улы заттары және
экологиялық ортаның нашарлауына байланысты қышқыл жауын-шашын жауатын болды.
Су қоры
Сырдария өзені, Қызылорда.
Облыс жерімен Сырдария өзенінің 1 мың км-ге жуық төменгі ағысы өтеді. 1956 жылы маусымда Сырдария өзенінде Қызылорда бөгеті іске қосылды. 1958 жылы Сырдарияның ескі арнасы Жаңадарияға өзен суы жіберілді. 1950-1960 жылдары Қызылорда су тораптарының сол жақ және оң жақ каналдары қазылды. 1969 жылы Қазалы су торабы егіс даласы мен жайылымдық жерлерді суғаруға берілді. Өзендер суының теңізге құю мөлшерінің кемуінен Арал теңізі Үлкен және Кіші Арал болып екі көлге бөлінді.
Сырдарья Арал теңізі
Флора мен фауна
Облыстың едәуір бөлігін құм басып жатыр. Топырағы қоңыр, құмдақ сұр, сортаң болып келеді. Жусан, бетеге, сексеуіл, жыңғыл, тал, тораңғы, қамыс өседі. Ауыл шаруашылығына қолайлы жер аумағының 12%-ы Сырдария өзенінің жайылмасында, 23%-ы шөлейтте, 65%-ы шөл аймағында орналасқан.
Жануарлар дүниесінен ақ бөкен, құлан, қарақұйрық, қасқыр, түлкі, қоян, қарсақ, шибөрі, қосаяқ, күзен, сарышұнақ тіршілік етеді. Құстардан бүркіт, қаршыға, қырғауыл, қаз, үйрек, көлдерде балықтың алабұға, сазан, жайын, бекіре түрлері кездеседі.
ҚЫЗЫЛОРДА ҚАЛАСЫ
ҚЫЗЫЛОРДА ОБЛЫСЫ
Арал ауданы – Қызылорда облысындағы әкімшілік бөлінісі 1938 ж. ұйымдастырылған. Аудандағы 58 елді мекен, 1 қалалық, 2 кенттік, 14 ауылдық округке біріктірілген. Аудан орталығы – Арал қаласы Жер аумағы 55,1 мың км². Тұрғыны 70,8 мың адам, орташа тығыздығы 1 км²-ге 1,2 адамнан келеді (2014). Арал ауданы облыстың солтүстік-батыс бөлігінде, шөлейт белдемде орналасқан. Аудан жерінің ең биік жері – Шевченко шығанағынан солтүстік-батыста жатқан тау (324 м). Аймақтары мен елді мекендер Ірі елді мекендері: Арал қаласы (30,5 мың), Абай (2,3), Сексеуілді (8,9), Жақсықылыш кенттері (5,0) және Шижаға (2,2), т.б.
Жалпы білім беретін 45 мектеп болды. Мәдениет саласында 6 мәдениет үйі, 16 клуб, 37 кітапхана, бір музей, бір кинотеатр тіркелген.
Аудандық «Толқын» газеті шығып тұрады. Н. Кенжеғұл атында мәдениет үйінде Қазанғап атында халық аспаптар оркестрі, Сыдықовтар жанұясының ансамблі, «Көңілашар» үгіт-көркемдік бригадасы жұмыс істейді. Денсаулық сақтау саласында ауданы аурухана, балалар босанатын үй, психоневрол. диспансер, кеңес беру диагностик. емхана, 2 аурухана, 31 фельдш.-акушерлік және фельдш. пункт, 12 отбасылық-дәрігерлік амбулатория, тіс емдейтін «Жансая» және «Аралстоммед» ЖШС-тері, 4 дәріхана, ауданы санэпидстанса, лепропункт, т.б. медицина мекемелер халыққа қызмет көрсетеді. Спорт саласында ауданда 192 спорт ғимараттары тіркелген. Ауданда көптеген қоғамдық бірлестіктер («Қайрат», «Ана үміті», «Байқоңыр», «Арал теңізі», «Ұстаз ұлағаты»,
«Көкжиек», т.б.) жұмыс істейді. А. а. аумағымен Орынбор–Ташкент т. ж.
(162 км) өтеді. Автомобиль жолының жалпы ұзындығы 502 км, оның ішінде респ. маңызы бар жолдың ұзындығы 211 км. Байланыс кәсіпорындары мен мекемелерінен 1 ауданы байланыс бөлімі, 18 пошта бөлімшесі, 1 телекоммуникация жүйесі елге қызмет көрсетеді. Ауданда ұзындығы 570,6 км су құбыры тартылған. Электр энергиясын «Дәу летэнерго» ЖШС-і береді. Аудан өңірінен көптеген археол. және мәдени ескерткіштер табылған.
Климаты
Арал ауданының климаты тым континенттік. Орташа ауа температурасы қаңтарда – 13 – 15°С, шілдеде 24 – 35°С. Жауын- шашынның мөлшері 100 мм-ге жуық. Аязсыз күндер саны 160 тәулік, қар жамылғысы жұқа (10 см), ол 80 күндей жатады. Вегетация кезеңінің жылдық температура жиынтығы солтүстігінде 3400ӘС, оңтүстігінде 3800ӘС. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлш. солтүстігінде 150 мм, оңтүстігінде 105 мм. Оның 80%-ға жуығы көктем мен күз айларына келеді.
Атмосфера қуаңшылықтың орташа мөлшері 50 тәулік. Аудан өте құрғақ агроклиматтық ауданға жатады. Сондықтан гидротермиялық коэффицент 0,3-ті құрайды, яғни ылғалдылығы өте төмен аймаққа жатады. Аудан
аумағында желдің басым бөлігі солтүстік-шығыс (22%) және оңтүстік- батыстан (18%) соғады. Қыста солт-тен соғатын жел 24%-ды құраса, жаздағы жел 26%-ды құрайды. Желдің жылдық орташа жылдамд. 4 – 4,5 м/с.
Аудан географиясы
Оңтүстік бөлігін түгелдей Арал теңізі алып жатыр. Аудан батысы мен солтігінде Ақтөбе облысының Шалқар және Ырғыз аудандарымен, солтүстік-шығысында Қарағанды облысының Ұлытау ауданымен, оңтүстік-шығысында Қызылорда облысының Қазалы ауданымен, оңтүстігінде Қарақалпақстанмен шектеседі. Тұран ойпатында орналасқан аудан батыста Үлкен және Кіші Борсық құмдары, солтүстік-шығысын Баршақұм, шығысын Арал Қарақұмы алып жатыр. Арал теңізі жағалауында Көкарал, Көктырнақ, Барсакелмес, Шұбартарауыз, Құланды түбектері, Чернышев, Тұщыбас, Шевченко, Бутаков шығанақтары және Берг мойнағы орналасқан. Қарашоқы (283 м), Алтыншоқы су (209 – 247 м аралығында), т.б. таулар кездеседі.
Жер бедері, негізінен қоңыржай белдеудің Солтүстік Арал провинциясын алып жатқан жазық ландшафттан тұрады. Солтүстік- батысында біршама көтеріңкі, аласа келген қыраттар мен таулар орналасқан. Аудан жерінің ең биік жері – Шевченко шығанағынан солтүстік-батыста жатқан тау (324 м). Солт-нде Алтыншоқысу (абсолютiк биіктігі 249 м), Тербенбес (208 м), Көлқарашоқы (240 м), Көкарал түбегінде Дәуіт (161 м), Көктырнақ түбегінде Үшшоқы (188 м) таулары орналасқан. Бірнеше ірі құмды алқаптар бар. Олар – солтүстік- батысындағы Кіші Борсық құмы, солт-нде Баршақұм, орталығы бөлігінде Арал Қарақұмы, Жіңішкеқұм, Дарбас құмы. Арал т. жағалауында Көкарал, Көктырнақ, Барсакелмес, Шұбартарауыз, Құланды түбектері, Чернышев, Тұщыбас, Шевченко, Бутаков, Сарышығанақ шығанақтары және Берг мойнағы орналасқан. Түбектерде Изенарал, Ұзынарал, Қаратөбе, Домалақ, Айдарлы, т.б. мүйістер бар. Ауданның солтеңізінің құмды-төбелі өңірінде малға жайлы шұратты жерлер көп. Әсіресе қыстаулар (Бөбешік, Мейірман, Манасбай, Көкқабақ, Дөңгелексор, Науша, Шұрық, т.б.), жайлаулар (Қарабұлақ, Шағатай, т.б.) және құдықтар (Төртқұдық, Берді, Аймандай, Ұзақбай, Нұраөлген, Ақтан, Сабырбай, т.б.) орналасқан. Аудан аумағы геол. тұрғысынан Тұран плитасының мезозой-кайнозой шөгінділерінен түзілген. Оңтүстігінде Әмудария мегаантиклиналімен шектеседі.
Шөгінділерінің қалыңд. 1000 – 1500 м-ден (шығысында) теңіз жағалауында 2000 м-ге жетеді. Ауданды екі бөліп Аралға құятын Сырдария өз. ағып жатыр. Оның атырауында аудандағы көлдердің басым бөлігі орналасқан. Ірілері: Қамыстыбас, Тұщыбас, Шөмішкөл, Ақшатау көлдері, т.б. Атырауынан біршама алыста жатқан көлдерге Жақсықылыш к. жатады. Жер асты суы солтүстігінде сәл кермек татиды (5 – 8 г/л),
солтүстік-шығысында тұщы (1 г/л), орталығы бөлігі мен Сырдың атырауында сәл кермек және кермекті (3 – 5 г/л). Грунт сулары ауданның солтүстігінде 3 – 10 м, орталығы 2 – 3 м тереңдікте. Су қабаты негізінен құмдақты-сазды, кейде сазды-батпақты қабатта кездеседі. Аудан аумағында Арал – Сексеуіл артезиан алабы жайласқан. Артезиан суы альб- сеномен, және палеоген-неоген (негізінен, эоцен және палеоцен) қабатында. Солтүстік-шығысында артезиан суы 100 – 200 м, ортасында 200 – 300 м, теңіз жағалауында 20 – 150 м тереңдікте жатыр. Судың минералд. сәл кермектен (5-тен 50 г/л) тұщыға дейін (1 – 3 г/л) өзгереді.
Аудан өте қуаң шөлді белдемде жатқандықтан оның топырағының басым бөлігі сұр, сортаңды сұр, құмды және тақыр тәрізді топырақтан тұрады.
Сыр бойы (аңғары мен жайылмасында) шалғынды сұр, бозғылт сұр және батпақты-сазды топырақ қалыптасқан.
Шаруашылығы
Аудан негізінен қаракөл қойын, ірі қара жылқы және түйе өсіруге маманданған. Қазір бұрынғы кеңшарлар негізінде ұжымдық шаруашылықтар мен шаруа қожалықтары ұйымдастырылған. Аудан арқылы Орынбор – Ташкент темір жолы, Қызылорда – Ақтөбе автомобиль жолдары өтеді. Арал ауданы елімізге балық аулау және өңдеумен танымал.
Теңіз жағалауындағы елді мекендердің негізгі кәсіпшілігі – балық аулау болып саналады. Кейінгі 20 жыл ішінде Арал теңізінің тартылуына байланысты балық ш. да біршама азайды. Ауданда өнеркәсіп біршама дамыған. Бұрынғы кәсіпорындар мен мекемелер, өндіріс орындары нарық экономикасына өтуіне байланысты жекешелендірілді. Олардың негізінде аудан аумағында 300-ге жуық шаруашылық нысандары ұйымдастырылды (2001). Салалық қатыстығына қарай а. ш-нда, орман ш-нда және аңшылық бағытында 19 нысан, балық аулау ш-нда 37, кен өндіруде 1, өңдеу өнеркәсібінде 13, электр энергиясын өндіру және оны тарату, газ және су мекемелерінде 7, құрылыста 11, сауда, автомобиль жөндеу және үйге пайдаланылатын бұйымдар жасау мекемелері 31, көлік және байланыс мекемелері 11, қаржылық іспен айналысатын мекемелер 2, мемлекет басқару мекемелері 39, білім саласында 36, денсаулық сақтау және әлеум.
қызмет көрсетуде 27, басқа да коммунальдық, әлеум. және қоғамдық ұйымдар саны 51 (2001). Ірі өнеркәсіп кәсіпорындарына «Аралтұз», АҚ, Вагон жөндеу зауыты, Сексеуілді локомотив жөндеу зауыты,
«Қамыстыбас» балық питомнигі т.б. жатады. Ауданда 1995 жылға дейін 25 ұжымшар, 16 балық зауыты, балық қабылдайтын 75 пункт, механикаландырылған 4 машина ст-сы болған. Жылына 500 т балық ауланып отырған. Еділ жағалауы өңіріне қуаңшылық пен аштық жылдарында (1930 – 40) Арал өңірінен 14 вагон балық жөнелтілген. Арал т. суының тартылуы және еліміздің нарық экономикасына өтуіне байланысты ауданның ауыл шаруашылық біршама өзгерістерге ұшырады.
Қазір аудандағы а. ш-на пайдаланылатын жердің аумағы 12,93 мың км², оның ішінде ерекше қорғалатын жердің аумағы 167,9 км² (Барсакелмес қорығы), орман қорының аумағы 6,37 мың км², су қоры 22,3 мың км², мемлекет жер қоры 10,86 мың км². Ауданда 2001 жылдың басында а. ш- нда 101 агроқұрылым болды. Оның ішінде 4 ЖШС, 2 АҚ, 5 ӨК, 90 шаруа қожалығы болды. А. ш-на жарамды жердің аумағы 2,03 млн. га, оның ішінде жыртылған жері 619 га, тыңайған жер 2715 га, шабындық 9442 га, жайылымы 2,02 млн. га, бау-бақша 357 га. Аудан бойында 2000 ж. 930 т күріш жиналды. Ірі қара малдың саны 21,14 мың бас, қой мен ешкі 90,33 мың бас, жылқы 11,7 мың бас, түйе 13,3 мың бас болды. Шағын кәсіпкерлік саласында (жалпы саны 98) 2001 жылдың басында заңды тұлғалар бойынша өнеркәсіп саласында 5, балық ш-нда 31, а. ш-нда 13, құрылыста 2, көлік және байланыста 2, саудада 23, басқа шаруашылық нысандарының саны 22.
Қазалы ауданы – Қызылорда облысының батысында орналасқан әкімшілік бөлініс. 1928 жылы құрылған. Жерінің аумағы 37,4 мың км2.
Тұрғыны 69,4 мың адам (2005). Аудандағы 59 елді мекен 1 қалалық, 1 кенттік және 14 ауылдық округке біріктірілген. Аудан орталығы – Әйтеке би кенті. Қазалы ауданының жері Тұран ойпатында орналасқан.
Солтүстігінде Арал қарақұмы, оңтүстігінде Қызылқұм жатыр. Ауданның ең биік жері Арал қарақұмында (Жуантөбе тауы, 136 м). Климаты тым континенттік, қысы суық, жазы ыстық, аңызақ. Ауаның орташа температурасы қаңтар айында – 9 – 13 0С, шілдеде 26–28 0С. Жауын- шашынның жылдық орташа мөлшері 100–150 мм. Сырдария өзені аудан жерінің орта тұсынан өтеді. Қазалы қаласының маңынан Қазалы каналдары (оң жақ, сол жақ каналдары) және Жаңаарық каналы бастау алады. Сырдария өзенінің Қуаңдария, Ескідариялық және Жаңадария атты ескі арналары бар. Топырағы негізінен, құмды сортаңды болып келеді.
Кейбір жерлері (ауданның шығысы) тақыр. Аудан жерінде шөлге төзімді бозжусан, жүзгін, жиде, сексеуіл, қарасексеуіл, теріскен, Арал Қарақұмы маңында астық тұқымдас шөптесін аралас бозжусан, өзен, көл маңында
қамыс, құрақ өседі. Қазалы ауданында пайдалы жабайы өсімдіктерден қызылмия, тәттітамыр, жұмыршақ, тұмаршөп, итсигек, ақши, Рихтер сораңы, кәдімгі адыраспан, т.б. дәрілік шөптер өседі. Аудан жерінде шөлді ландшафтың жануарлары – кіші саршұнақ, атжалман, шағыл мысығы, құмқояны, құлақты кірпі, құмтышқан, қарсақ, сасықкүзен, қасқыр, түлкі, күзен, ақбөкен, доңыз, ондатра, қырғауыл, т.б. мекендейді. Халқы көп ұлтты. Ауданда 14 ұлттың өкілдері тұрады. Олардың басым бөлігі жергілікті қазақ ұлты. (99,4%). Халық аудан аумағында біркелкі қоныстанбаған. Тұрғындардың 90%-дан астамы Сырдария өзенінің аңғарында және оның тармақтары бойында қоныс тепкен. Орташа тығыздығы 1 км2-ге 2 адамнан келеді. Ірі елді мекендері (2005): Әйтеке би кенті (36,1 мың адам), Қазалы қаласы (5,1), Бекарыстан би (2,7), Жанқожа батыр (1,8), Ақтан батыр (1,6), Өркендеу (1,5) т.б. Ауыл шаруашылығына жарамды жерінің аумағы 1,67 мың га, оның 10,2 мың га-ры жыртылған, 9,8 мың га жеріне астық дақылдары, 4,9 мың га-ға мал азықтық шөп егілген.
Шабындығы 27,9 мың га, жайылымы 1,6 млн. га. Аудандағы ірі қара мал саны 39,2 мың бас, қой мен ешкі 97,85 мың, жылқы 8,1 мың, түйе 3,46 мың бас болды (1.1.2005). Ауыл шаруашылық саласында 245 агроқұрылым жұмыс істейді, оның екеуі мемлекеттік шаруашылық, 21 серіктестік, 10 акцион. қоғам, 1 ӨК, 224 шаруа қожалығы және 6 басқадай құрылымдар бар. Ауданда шаруашылық субъектілер саны 293 (2005), оның ішінде мемлекеттік қазыналық кәсіпорын саны 33. Бұлардан басқа 7 АҚ, 110 ЖШС, 2 ӨК және 139 басқадай ұйымдар бар. Шағын бизнес нысандарының саны 1953, оның ішінде жеке кәсіпкерліктер 1655.
Өнеркәсіп өнімдерін өндіретін 22 кәсіпорын (оның 20-сы ауыл шаруашылық өнімдерін өңдейді), ауыл шаруашылық кәсіпорындар саны 132, құрылыста 5, көлік және байланыста 140, сауда саласында 1218, т.б.
іскерлікпен айналысатын шағын кәсіпорындардың саны 92. Жалпы су құбырларының ұзындығы 265,9 км. Қазалы ауданында жалпы білім беретін 41 мектеп, 1 кәсіптік-техникалық мектеп, 11 балабақша, 1 мұражай, 24 кітапхана, 8 мәдениет үйі, 14 клуб, 2 стадион, 17 спорт залы бар. Денсаулық сақтау саласында 10 аурухана, 1 емхана, 6 фельдшерлік- акушерлік пункт, 10 ауылдық дәрігерлік амбулатория қызмет көрсетеді.
Қазалы ауылы арқылы Ташкент – Орынбор темір жолы өтеді. Автомобиль жолдарының жалпы ұзындығы 427 км, оның 170 км-і республикалық маңызы бар жолдар. Аудан аумағында 10 – 11 ғасырлардағы Оғыз қағандығының орталығы Жанкент қаласының орны бар. Мұнда Орақ батырға, Жанқожа батырға кесенелер, т.б. тарихи тұлғаларға ескерткіштер орнатылған. Қазалы ауданы жерінде Жалаңтөс пен Әйтеке, Жанқожа мен Ақтан, Ашабай мен Сырлыбай, Жылқыайдар мен Жетес, Үмбет пен Ерімбет, т.б. әйгілі батырлар мен би-шешендер өмір сүрген
Қармақшы ауданы-Аудан жерін толығымен Тұран жазығы алып жатыр. Қиыр солтүстігінен Арал қарақұмының төбелі келген Жіңішкеқұм және Көлқұдыққұм құмды алабы, орталық тұсында Алақайдың ақтақыры және Жосалы даласы, оңтүстігінде Қызылқұмның төбелі құмдары орналасқан. Ауданның ең биік жері солтүстігінде (Тарғыл тауы, 160 м).
Жер қойнауынан құрылыс материалдары барланған.
Аудан жерінің орта тұсынан Сырдария өзені ағып өтеді. Одан Қармақшы, Шиелі каналдары тартылған. Оңтүстігінде Сырдарияның ежелгі арналары – Жаңадария, Іңкәрдария, т.б. өтеді.
Тарихы
«Қармақшы» атауы 15 ғасырдан бастау алған. Қараөзек арнасының Сырдария өзенімен қиылысқан жерін ежелгі тұрғындар «Қармақшы өткелі» деп атаған. Ресеймен байланыс орныға бастаған жылдардан (шамамен 1850 жылы) бастап осы өткел «Қармақшы форт-2» деп аталған.
1904 жылы Орынбор-Ташкент темір жолының іске қосылған кезінен жергілікті жерден жоса бояуы алынатын бояулы тастардың көптеп шығып жатуына байланысты сол төбелердің атымен стансаны «Жосалы» деп атаған. Аудан аумағында Қорқыт ата мазары, «Жетіасар», «Алтындыасар»,
«Шірік Рабат», «Сырлытам», «Қосқала», т.б. көне заманның тарихи- архитектуралық ескерткіштері бар. Аты аңызға айналған орта ғасыр ойшылы, күй атасы Қорқыт бабаға, «Рүстем-Дастан» эпосының қазақша нұсқасының авторы ақын Т.Ізтілеуовке, 2-дүниежүзлік соғыс майданында қаза болғандарға арналған ескерткіштер қойылған. 1932 жылдан
«Қармақшы таңы» газеті шығады. Аудан жерінде Байқоңыр ғарыш алаңы орналасқан.
Климаты, топырағы және өсімдіктері мен жануарлар дүниесі[өңдеу]
Климаты тым континенттік, қысы біршама суық, жазы ыстық әрі қуаң, аңызақты келеді. Қаңтар айындағы ауаның жылдық орташа температурасы –9 – 130С, шілдеде 27 – 290С.
Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 100 – 150 мм.
Топырағы солтүстігінде сұр, құмайтты сұр, тақыр және тақыр тәрізді топырақ, орталық бөлігінде құмайтты сұр, бозғылт сұр, Сырдария аңғары мен жайылмасында шалғынды топырақ және шалғынды-батпақты топырақ қалыптасқан. Оларда боз жусан, еркекшөп, баялыш, бұйырғын, тасбұйырғын, көкпек, ши, қара сексеуіл, сарсазан, қамыс, құрақ, қаратал, жиде, жыңғыл, шеңгел, т.б. өседі. Жануарлардан қасқыр, түлкі, борсық, құмқояны, құстардан қаз, үйрек, қырғауыл, көкқұтан, т.б. мекендейді.
Сырдария өзені балыққа бай.
Халқы және әкімшілік-территориялық құрылымы
Тұрғыны 50,6 мың адам, орташа тығыздығы 1 км²-ге шаққанда 1,6 адамнан келеді ().
Аудан халқы көпұлтты. Халықтың негізін қазақтар (97,8%) құрайды. Одан басқа орыс, кәріс, татар, өзбек т.б. ұлт өкілдері тұрады.
Халықтың орташа тығыздығы 1 км2-ге шаққанда 1,6 адамнан келеді.
Аудандағы 28 елді мекен 2 кенттік және 10 ауылдық әкімшілік округке біріктірілген.
Ірі елді мекендері:
Жосалы (18,9 мың адам), Төретам (7,2)
Ақай (2,8),
Ақжар ауылы (2,3),
Интернационал ауылы (2,6), Тұрмағамбет ауылы (2,3), Жаңажол (2,2),
Ақтөбе ауылы (2,1), т.б. ауылдар.
Шаруашылығы мен өнеркәсібі.
Ауданда 1996 жылға дейін негізінен, күріш пен қаракөл қойы, оған қосымша сүтті-етті мал, жылқы, түйе, мал азықтық дақылдар өсіруге маманданған 3 ұжымшар, 7 кеңшар, 1 мал бордақылау бірлестігі болған.
Олардың негізінде Қармқшы ауданы аумағында 1 ӨК, 2 акционерлік қоғам, 16 серіктестік, 57 шаруа қожалығы жұмыс істейді (2005). Жалпы, Қармақшы ауданында 244 заңды тұлға тіркелген (2005). Оның ішінде 31-і мемлекеттік меншігінде, мемлекеттік қазыналық кәсіпорын саны 106, 134 ЖШС, 2 толық серіктестік, 3 ӨК болды. Салалар бойынша: 2 құрылыс, 4 көлік, 107 сауда, 6 тұрмыстық қызмет көрсету және 127 басқа шағын кәсіпорындар бар.[3]
Ауыл шаруашылығына жарамды жердің аумағы 2 млн. 129 мың га, оның ішінде жыртылған жері 17,4 мың га, шабындық 24 мың га, жайылым 2 млн.080 мың га (2009).
Аудан аумағында 45,9 км су құбыры тартылған.
Ауданда 14,1 мың бас ірі қара, қой мен ешкі 32,8 мың бас, жылқы 2,5 мың бас, түйе 1,13 мың бас тіркелді (2005).
Нарық экономикасына өтуге байланысты шағын кәсіпкерлік те біршама дамып келеді. Ауданда 2005 жылы 1114 шағын кәсіпкерлік нысан тіркелді. Оның ішінде ауыл шаруашылығы бағытында 85, жеке кәсіпкерлік 1029 болды. Жеке кәсіпкерлікпен айналысатын заңды тұлға саны 117.
Аудан аумағында өнеркәсіп өнімдерін өндіретін 10 нысан тіркелген.
Инфрақұрылымдары
Әлеуметтік инфрақұрылым саласында мәдениет және спорт бойынша 1 музей, 18 кітапхана, 2 мәдениет үйі, 14 клуб, 1 стадион, 17 спортзалы, денсаулық сақтау және емдеу мекемелерінен 6 аурухана, 1 емхана, 6 фельдшер-акушерлік пункт, 5 отбасылық-дәрігерлік амбулатория бар.
Ауданда 15 балабақша, жалпы білім беретін 22 мектеп, 12 мешіт, 1 ұлттық мәдени орталық (корей) тіркелген.
Қармақшы ауданы жерімен Ташкент-Орынбор темір жолының 110 км телімі өтеді. 5 темір жол станциясы (оның ішінде Байқоңыр ғарыш алаңына апаратын ( Төретам темір жол станциясы) орналасқан.
Автомобиль жолдарының жалпы ұзындығы 323,0 км, оның 139 км.
республикалық маңызы бар жолдар.
Жалағаш ауданы — Қызылорда облысының орталық бөлігіндегі әкімшілік бөлініс, 1939 жылы 17 қазанда құрылған.
Жер аумағы 27,1 мың км2.
Тұрғыны 41,6 мың адам, орташа тығыздығы 1 км²-ге 1,8 адамнан келеді (2008).
Аудан әкімі -Дүйсебаев Талғат Тұрсынұлы.
Аудан орталығы – Жалағаш кент. Аудан жеріндегі 17 елді мекен 1 кенттік және 14 ауылдық әкімшілік округке біріктірілген. Жері негізінен жазық. Солтүстік тақыр (Дариялық тақыр жазығы), сор, сортаң, Сыр бойындағы жері шалғынды-батпақты, оңтүстікке қарай (Қызылқұм) құмды келеді. Ең биік жері – ауданның солтүстікнде орналасқан Егізқара тауы (288 м). Климаты тым континенттік, қысы суық, жазы ыстық, аңызақ. Қыс айларында жылымық күндер жиі болып тұрады. Қаңтар айының орташа температурасы – 9 – 12°С, шілдеде 25 – 26°С. Жауын-шашынның жылдық орташа мөлшері 100 – 150 мм. Аудан жерімен Сырдария және оның тармақтары Жаңадария, Қараөзен ағып өтеді. Шеңгелдікөл, Сарыкөл, Қаракөл, т.б. көлдер бар. Шөлдік белдемде орналасқандықтан Жалағаш ауданының топырағы Сырдария өзені жайылмасында шалғынды сұр, сортаң, солтүстігінде тақырлы сортаңды сұр топырақ, ал оңтүстігінде ақшыл сұр, сұр, қызыл құмды топырақ дамыған. Жазық жерлерде және төбе аралықтарында баялыш, жүзгін, шеңгел, сексеуіл, еркек шөп, күйреуік, су айдындары бойында қамыс-құрақ, ақбас, кекіре, т.б. өседі.
Жануарлардан жабайы шошқа, борсық, түлкі, қарсақ, қасқыр, шиебөрі, ақ бөкен, қоян, кекілік, қырғауыл, т.б. мекендейді. Ауыл шаруашылығына жарамды жері 391,1 мың га (2008), жыртылатын жерінің аумағы 28,1 мың га, шабындығы 5,3 мың га, жайылымы 252,7 мың га. Халықтың орналасуы біркелкі емес. Негізінен, Сырдария бойын қоныстанған. Орташа тығыздығы 1 км²-ге 1,7 адамнан келеді. Ірі елді мекендері: Жалағаш, Аққұм, Ақарық, Бұқарбай, Еңбек, Қаракеткен, Мақпалкөл, Мәдениет.
Аудан ауыл шаруашылығымен, оның ішінде егін шаруашылығымен шұғылданады. Басты дәнді-дақылдары — күріш, сондай-ақ, бидай, арпа, жүгері, жоңышқа егіледі. Ауыл шаруашылығына жарамды жердің ауданы 1,76 млн. га, оның 1,45 млн. га-сы пайдаланылады. Жыртылатын жерінің аумағы 40,1 мың га. Жалағаш ауданында 21,9 мың сиыр, 6,4 мың жылқы, 0,5 мың түйе, 42,5 мың бас қой мен ешкі бар (1999). Ауданда 21 орта және орталау мектеп, 1 кәсіптік-техникалық мектеп, 9 мәдениет үйі, 17 кітапхана , 1 музей, 7 мешіт, 10 аурухана, 6 дәрігерлік амбулаторлық пункттер бар. Елді мекендерге 82,7 км су құбыры жүргізілген. Жалағаш ауданында тарихи және мәдени ескерткіш орындары көптеп кездеседі.
Аудан жерімен Ташкент – Орынбор темір жол және мемлекеттік маңызы бар автомобильді жолдары өтеді.
2002 ж. - Жалағаш кентінде Қазақ күресінен жастар арасындағы Қазақстан Республикасының Чемпионаты өткізілген.
