PDF Республиканская Межвузовская Электронная Библиотека

№2/2015 1 Журнал Қазақстан Республикасының

Ақпарат министрлігінде тіркелген

№2 (103) 2015 1996 жылдан бастап шыға бастады Тіркелу куəлігі

№7700-Ж

25.09.2006 ж. берілген

ISSN 2224 – 5561

«Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті» АҚ

«Т. РЫСҚҰЛОВ АТЫНДАҒЫ ҚАЗАҚ ЭКОНОМИКАЛЫҚ УНИВЕРСИТЕТІ» АҚ ҒЫЛЫМИ-ҚОҒАМДЫҚ ЖУРНАЛЫ (Алматы қаласы)

«Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті» АҚ

«ҚазЭУ хабаршысы» – «Вестник КазЭУ» ғылыми-редакциялық кеңесі

С.А. Святов – э.ғ.д., профессор, директорлар кеңесінің төрағасы, Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті

С.С. Таменова – төраға орынбасары, Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, Әлеуметтік-экономикалық зерттеулер институтының директоры, э.ғ.к., профессор Г.Ж. Нұрмұханова – Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университетінің академиялық қызмет

жөніндегі проректоры, э.ғ.д., профессор

С.С. Арыстанбаева – Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті ректорының кеңесшісі, э.ғ.д., профессор

С.А. Аханов – Қазақстан Қаржыгерлер қауымдастығының төрағасы, э.ғ.д.

О.Б. Баймұратов – Қаржы-банк менеджменті ғылыми-зерттеу институтының директоры, ҚР ҰҒА академигі, э.ғ.д., профессор, Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті Қ.О. Оқаев – Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, э.ғ.д., профессор

К.Б. Бердәлиев – Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, э.ғ.к., профессор Қ.Қ. Ілиясов – Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, э.ғ.к., профессор М.С. Тонкопий – Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, г.-м.ғ.д., профессор Ұ.М. Искаков – Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, Әлеуметтік-экономикалық

зерттеулер институты, «Ғылым бизнеске» зертханасының директоры, э.ғ.д., профессор Халықаралық Кеңес

Ласло Ланг – Халықаралық бизнес мектебі, PhD (Будапешт, Венгрия)

А.В. Сидорович – Еуразиялық университеттер қауымдастығының атқарушы комитетінің төрағасы, э.ғ.д., профессор (Ресей Федерациясы)

А.И. Татаркин – Экономика институтының Урал бөлімшесінің директоры, РҒА академигі (Ресей Федерациясы)

Б. Леонтьев – Зияткерлік меншікті және бизнесті сертификаттау және бағалау федералды институты, сертификатталған бағалаушы, э.ғ.д., профессор

(Ресей Федерациясы)

Милен Балтов – Бургас еркін университеті ректорының ғылыми-зерттеу және халықаралық әріптестік

жөніндегі орынбасары, профессор (Болгария) Pierre M. Chabal – профессор, Гавра университеті (Франция)

Dr. Manuel Fernandez-Grela – Professor, University of Santiago de Compostela (Испания)

А.О. Абдувалиев – Ош мемлекеттік университетінің бірінші проректоры – оқу-әдістемелік жұмыс жөніндегі проректоры, ф.-м.ғ.к., доцент (Қырғыз Республикасы)

Редакциялық алқа

С.А. Святов – э.ғ.д., профессор, бас редактор, Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті

С.С. Таменова – бас редактордың орынбасары, Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, Әлеуметтік-экономикалық зерттеулер институтының директоры, э.ғ.к., профессор

К.А. Хубиев – М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университеті, э.ғ.д., профессор Р.М. Нижегородцев – РФ РҒА Басқару мәселелері институтының бас ғылыми қызметкері, э.ғ.д.

А.Н. Ряховская – РФ Үкіметі жанындағы Қаржы академиясы, э.ғ.д., профессоры

В.В. Герасименко – М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университеті, э.ғ.д., профессор А.М. Сейтқазиева – Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, Халықаралық бизнес

мектебінің директоры, э.ғ.д., профессор

А.А. Адамбекова – Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, э.ғ.д., профессор С.Т. Міржақыпова – Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, э.ғ.д., профессор Р.Ө. Рахметова – Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, э.ғ.д., профессор Ұ.М. Искаков – Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, Әлеуметтік-экономикалық

зерттеулер институты, «Ғылым бизнеске» зертханасының директоры, э.ғ.д., профессор С.Ж. Ынтықбаева – Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, э.ғ.д., профессор

Т.С. Сәтқалиева – Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, э.ғ.д., профессор Е.М. Үпішев – Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, э.ғ.д., профессор Ә.Д. Челекбай – Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, э.ғ.д., профессор

С.Р. Есімжанова – Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті PhD докторантурасының директоры, э.ғ.д., профессор

Ш.А. Смағұлова – Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, э.ғ.д., профессор Ұ.А. Текенов – Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, э.ғ.д., профессор К.Б. Бердәлиев – Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, э.ғ.к., профессор Қ.Қ. Ілиясов – Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, э.ғ.к., профессор М.С. Тонкопий – Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті, г.-м.ғ.д., профессор Тунч Медени – доктор PhD, Yildirim Beyazit University

А.Ж. Сәрсембаева – жауапты редактор, «Экономика» баспасы» ЖШС-ның Бас директоры

А.С. Биктеубаева – э.ғ.к., доцент, жауапты хатшы, Т. Рысқұлов атындағы Қазақ экономикалық университеті Ғылыми кеңесінің ғылыми хатшысы

№2/2015 3 в Министерстве информации

Республики Казахстан Издается

с 1996 года Регистрационный

№7700-Ж Выдан 25.09.2006 г.

ISSN 2224 – 5561

АО «Казахский экономический

университет им. Т. Рыскулова»

НАУЧНО-ОБЩЕСТВЕННЫЙ ЖУРНАЛ АО «КАЗАХСКСКИЙ ЭКОНОМИЧЕСКИЙ

УНИВЕРСИТЕТ им. Т. РЫСКУЛОВА»

(город Алматы)

Научно-редакционный совет «ҚазЭУ хабаршысы» – «Вестник КазЭУ»

АО «Казахский экономический университет им. Т. Рыскулова»

С.А. Святов – д.э.н., профессор, председатель Совета директоров, Казахский экономический университет им. Т. Рыскулова

С.С. Таменова – к.э.н., профессор, заместитель председателя, директор Института социально-эконо- мических исследований, Казахский экономический университет им. Т. Рыскулова Г.Ж. Нурмуханова – д.э.н., профессор, проректор по академической деятельности, Казахский

экономический университет им. Т. Рыскулова

С.С. Арыстанбаева – д.э.н., профессор, советник ректора, Казахский экономический университет им. Т. Рыскулова

С.А. Аханов – д.э.н., председатель Ассоциации финансистов Казахстана

О.Б. Баймуратов – д.э.н., профессор, директор Научно-исследовательского института финансово-банковского менеджмента, академик НАН РК, Казахский экономический университет им. Т. Рыскулова К.О. Окаев – д.э.н., профессор, Казахский экономический университет им. Т. Рыскулова

К.Б. Бердалиев – к.э.н., профессор, Казахский экономический университет им. Т. Рыскулова К.К. Илиясов – к.э.н., профессор, Казахский экономический университет им. Т. Рыскулова М.С. Тонкопий – д.г-м.н., профессор, Казахский экономический университет им. Т. Рыскулова

У.М. Искаков – д.э.н., профессор, директор лаборатории «Наука для бизнеса», Институт социально- экономических исследований, Казахский экономический университет им. Т. Рыскулова

Международный совет

Ласло Ланг – PhD, Международная бизнес-школа (Венгрия, Будапешт)

А.В. Сидорович – д.э.н., профессор, председатель исполкома Евразийской ассоциации университетов (Российская Федерация)

А.И. Татаркин – академик РАН, директор Института экономики Уральского отделения (Российская Федерация)

Б. Леонтьев – д.э.н., профессор, сертифицированный оценщик, Федеральный институт сертификации и оценки интеллектуальной собственности и бизнеса (Российская Федерация)

Милен Балтов – профессор, заместитель ректора по научно-исследовательской деятельности и меж- дународному сотрудничеству, Бургасский Свободный университет (Болгария)

Pierre M. Chabal – Профессор, Университет Гавра (Франция)

Dr. Manuel Fernandez-Grela – Professor, University of Santiago de Compostela (Испания)

А.О. Абдувалиев – к.ф.-м.н., доцент, первый проректор – проректор по учебно-методической работе, Ошский государственный университет (Кыргызская Республика)

Редакционная коллегия

С.А. Святов – д.э.н., профессор, главный редактор, Казахский экономический университет им. Т. Рыскулова

С.С. Таменова – к.э.н., профессор, заместитель главного редактора, директор Института социально- экономических исследований, Казахский экономический университет им. Т. Рыскулова К.А. Хубиев – д.э.н., профессор, Московский государственный университет им. М.В. Ломоносова Р.М. Нижегородцев – д.э.н., главный научный сотрудник Института проблем управления РАН РФ А.Н. Ряховская – д.э.н., профессор, Финансовая академия при правительстве Российской Федерации В.В. Герасименко – д.э.н., профессор, Московский государственный университет им. М.В. Ломоносова А.М. Сейтказиева – д.э.н., профессор, директор Международной бизнес-школы, Казахский экономический

университет им. Т. Рыскулова

А.А. Адамбекова – д.э.н., профессор, Казахский экономический университет им. Т. Рыскулова С.Т. Миржакыпова – д.э.н., профессор, Казахский экономический университет им. Т. Рыскулова Р.У. Рахметова – д.э.н., профессор, Казахский экономический университет им. Т. Рыскулова

У.М. Искаков – д.э.н., профессор, директор лаборатории «Наука для бизнеса», Институт социально- экономических исследований, Казахский экономический университет им. Т. Рыскулова С.Ж. Интыкбаева – д.э.н., профессор, Казахский экономический университет им. Т. Рыскулова

Т.С. Саткалиева – д.э.н., профессор, Казахский экономический университет им. Т. Рыскулова Е.М. Упушев – д.э.н., профессор, Казахский экономический университет им. Т. Рыскулова А.Д. Челекбай – д.э.н., профессор, Казахский экономический университет им. Т. Рыскулова

С.Р. Есимжанова – д.э.н., профессор, директор Докторантуры PhD, Казахский экономический университет им. Т. Рыскулова

Ш.А. Смагулова – д.э.н., профессор, Казахский экономический университет им. Т. Рыскулова У.А. Текенов – д.э.н., профессор, Казахский экономический университет им. Т. Рыскулова К.Б. Бердалиев – к.э.н., профессор, Казахский экономический университет им. Т. Рыскулова К.К. Илиясов – к.э.н., профессор, Казахский экономический университет им. Т. Рыскулова М.С. Тонкопий – д.г-м.н., профессор, Казахский экономический университет им. Т. Рыскулова Тунч Медени – доктор PhD, Yildirim Beyazit University

А.Ж. Сарсембаева – ответственный редактор, генеральный директор ТОО «Издательство «Экономика»

А.С. Биктеубаева – к.э.н., доцент, ответственный секретарь редакции, Ученый секретарь ученого совета Казахского экономического университета им. Т. Рыскулова

№2/2015 5 in the Ministry of Information

of the Republic of Kazakhstan The journal has been published since 1996

Registration number 7700-Zh

issued September 25, 2006

ISSN 2224–5561

JSC "T. Ryskulov Kazakh Economic University"

SCIENTIFIC-PUBLIC JOURNAL JSC «T. RYSKULOV KAZAKH ECONOMIC UNIVERSITY»

(Almaty)

Scientific Editorial Board of «KazEU khabarshysy» – «Vestnik KazEU»

JSC «T. Ryskulov Kazakh Economic University»

S.A. Svyatov – Doctor of Economic Sciences, Professor, Chairman of the Board of Directors T. Ryskulov Kazakh Economic University

S.S. Tamenova – Candidate of Economic Sciences, Professor, Deputy Chairman, Director of the Institute for Socio-Economic Researchers, T. Ryskulov Kazakh Economic University

G.Zh. Nurmuhanova – Doctor of Economic Sciences, Professor, Vice-Rector for Academic Activities, T. Ryskulov Kazakh Economic University

S.S. Arystanbayeva – Doctor of Economic Sciences, Professor, Rector Adviser, T. Ryskulov Kazakh Economic University

S.A. Akhanov – Doctor of Economic Sciences, Professor, Chairman of Kazakhstan financiers Association O.B. Baimuratov – Doctor of Economic Sciences, Professor, Director of Scientific Research Institute of Financial

and Banking Management, Academician of the National Academy of Sciences of the Republic of Kazakhstan, T. Ryskulov Kazakh Economic University

K.O. Okaev – Doctor of Economic Sciences, Professor, T. Ryskulov Kazakh Economic University K.B. Berdaliev – Candidate of Economic Sciences, Professor, T. Ryskulov Kazakh Economic University K.K. Iliassov – Candidate of Economic Sciences, Professor T. Ryskulov Kazakh Economic University M.S. Toncopy – Doctor of geological-mineralogical sciences, Professor, T. Ryskulov Kazakh Economic

University

U.M. Iskakov – Doctor of Economic Sciences, Professor, Director of the Laboratory "Science for Business", Institute for Socio-Economic Researchers, T. Ryskulov Kazakh Economic University

International Board

Laszlo Lang – PhD, International Business School (Hungary, Budapest)

A.V. Sidorovich – Doctor of Economic Sciences, Professor, Chairman of the Board of the Eurasian Association of Universities (Russian Federation)

A.I. Tatarkin – Academician of Russian Academy of Science, Director of Economic Institute of Ural Branch (Russian Federation)

B. Leontiev – Doctor of Economic Sciences, Professor, Certified Appraiser, Federal Institute of Certification and Appraisal of Intellectual Property and Business (Russian Federation)

Milen Baltov – Professor, Vice-Rector of Research and International Cooperation, Burgas Free University (Bulgaria)

Pierre M. Chabal – Professor of political sciences / I.R., Le Havre University (France) Dr. Manuel Fernandez-Grela – Professor, University of Santiago de Compostela (Spain)

A.O. Abduvaliev – Candidate of physic-mathematical sciences, First Vice-Rector –Vice Rector for educational and methodical work, Osh State University (Kyrgyz Republic)

Editorial Board

S.A. Svyatov – Doctor of Economic Sciences, Professor, Chief Editor, T. Ryskulov Kazakh Economic University

S.S. Tamenova – Candidate of Economic Sciences, Professor, Deputy Chief Editor, Director of Institute for Socio- Economic Researchers, T. Ryskulov Kazakh Economic University

K.A. Khubiev – Doctor of Economic Sciences, Professor, Lomonosov Moscow State University

R.M. Nizhegorodcev – Doctor of Economic Sciences, senior Researcher of Institute of Problem Management, Russian Academy of Science

A.N. Ryakhovskaya – Doctor of Economic Sciences, Professor, Finance Academy under the Government of the Russian Federation

B.B. Gerasimenko – Doctor of Economic Sciences, Professor, Lomonosov Moscow State University

A.M. Seitkaziyeva – Doctor of Economic Sciences, Professor, Director International Business School, T.Ryskulov Kazakh Economic University

A.A. Adambekova – Doctor of Economic Sciences, Professor, T.Ryskulov Kazakh Economic University S.T. Mirzhakipova – Doctor of Economic Sciences, Professor, T.Ryskulov Kazakh Economic University R.U. Rakhmetova – Doctor of Economic Sciences, Professor, T.Ryskulov Kazakh Economic University U.M. Iskakov – Doctor of Economic Sciences, Professor, Director of the Laboratory Science for Business,

Institute for Socio-Economic Researchers, T. Ryskulov Kazakh Economic University S.Zh. Intykbayeva – Doctor of Economic Sciences, Professor, T.Ryskulov Kazakh Economic University T.A. Satkalieva – Doctor of Economic Sciences, Professor, T.Ryskulov Kazakh Economic University E.M. Upushev – Doctor of Economic Sciences, Professor T.Ryskulov Kazakh Economic University A.D. Chelekbai – Doctor of Economic Sciences, Professor, T. Ryskulov Kazakh Economic University

S.R. Esimzhanova – Doctor of Economic Sciences, Professor, Director of the PhD program, T. Ryskulov Kazakh Economic University

Sh.A. Smagulova – Doctor of Economic Sciences, Professor, T. Ryskulov Kazakh Economic University U.A. Tekenov – Doctor of Economic Sciences, Professor, T.Ryskulov Kazakh Economic University K.B. Berdaliev – Candidate of Economic Sciences, Professor, T. Ryskulov Kazakh Economic University K.K. Iliassov – Candidate of Economic Sciences, Professor T. Ryskulov Kazakh Economic University M.S. Toncopy – Doctor of geological-mineralogical sciences, Professor, T. Ryskulov Kazakh Economic

University

Tunc Medeni – PhD, Yildirim Beyazit University

A.Zh. Sarsembayeva – Executive editor, Acting Director of Economics Publishing house

A.S. Bikteubaeva – Editorial Board Executive Secretary, Scientific Secretary of the Academic Council, Candidate of Economic Sciences, T. Ryskulov Kazakh Economic University

№2/2015 7 МАЗМҰНЫ СОДЕРЖАНИЕ

ТЕОРИЯ ЖӘНЕ ӘДІСНАМА – ТЕОРИЯ И МЕТОДОЛОГИЯ С.К. ЖҰМАМБАЕВ, Ж.Т. ҚОЖАМҚҰЛОВА

Қазақстанда агломерацияларды қалыптастыру мəселелері ...9 У.А. ТЕКЕНОВ

Агломерации Казахстана: проблемы формирования и перспективы развития ...16 Г.В. КОСОЛАПОВ

Администрирование корпоративной социальной ответственности: вопросы методологии ...23 ИННОВАЦИЯЛЫҚ ЭКОНОМИКА – ИННОВАЦИОННАЯ ЭКОНОМИКА

Л. ПОПП

Анализ эффективности системы управления инвестиционной деятельностью в Казахстане ...37 Г.К. САГИТОВА, Г.С. МУХАМЕДЖАНОВА

Облачные технологии как инструмент повышения конкурентоспособности вуза ...48 Р.А. САЛИМБАЕВА

Инновационное развитие экономики природопользования Республики Казахстан ...56 A.M. SERIKBAYEVA

Innovation in the regulation of bank activity ...66 БИЗНЕС ЖӘНЕ КОРПОРАЦИЯЛЫҚ БАСҚАРУ – БИЗНЕС И КОРПОРАТИВНОЕ УПРАВЛЕНИЕ N. GERASYMCHUK

Resource potential of enterprises' production process ...76 Г.Ж. АЗРЕТБЕРГЕНОВА, М.Ж. ЖАСУЗАКОВА, Н.Т. РУСТАМОВ

Модель процедуры административного контроля в активных системах ...86 G.B. YESTEKOVA

Organizational changes as the system adaptation of corporations to the external environment ...95 ҚАРЖЫ ЖӘНЕ ТАЛДАУ – ФИНАНСЫ И АНАЛИЗ

Ж.А. МАКИШЕВА, Л.Р. ЕСПЕРГЕНОВА

Совершенствование учета кредитных операций в коммерческих банках Республики Казахстан ...106 Т.Л. ТЕН, Л.Б. КУЛУМБЕТОВА, Г.Д. КОГАЙ, Г.И. ЖОЛДАНГАРОВА

Комплексный анализ обеспеченности организации материальными оборотными средствами ...115 Т.А. БОГАТОВ

Қазақстан Республикасындағы телекоммуникация нарығының даму келешегі ...123

ҒАЛАМДАНДЫРУ ЖӘНЕ ҚАЗАҚСТАН – ГЛОБАЛИЗАЦИЯ И КАЗАХСТАН К. МУСАБЕКОВ, Г.А. АЗИРЕТБЕРГЕНОВА, Н.Т. ДОСАЕВ

Анализ развития современной мировой энергетики ...133 Е.А. ЧЕРЕДНИЧЕНКО

Современное состояние и перспективы разведения страусов в Украине ...144

МАЗМҰНЫ CONTENT

CONTENT

THEORY AND METHODOLOGY S.K. JUMAMBAYEV, ZH.T. KOZHAMKULOVA

The problems of forming aglomeration in Kazakhstan ...9 U. A. TEKENOV

Agglomeration of Kazakhstan: problems of formation and prospects of development ...16 G.V. KOSSOLAPOV

The administration of corporate social responsibility: methodology issues ...23 INNOVATIVE ECONOMY

L. POPP

Effectiveness analysis of the investment activity management system in Kazakhstan ...37 G.K. SAGITOVA, G.S. MUKHAMEDZHANOVA

Cloud technologies as an instrument for increasing the competitiveness of HEI ...48 A.M. SERIKBAYEVA

Innovation in the regulation of bank activity ...66 BUSINESS AND CORPORATE MANAGEMENT

N. GERASYMCHUK

Resource potential of enterprises' production process ...76 G.ZH. AZRETBERGENOVA, M.ZH. ZHASUZAKOVA, N.T. RUSTAMOV

Model of procedure of the administrative control in active systems ...86 G.B. YESTEKOVA

Organizational changes as the system adaptation of corporations to the external environment ...95 FINANCE AND ANALYSIS

ZH.A. MAKISHEVA, L.R. YESPERGENOVA

Improvement of record keeping of lending transactions in commercial banks of the

Republic of Kazakhstan ...107 T.L. TEN, L.B. KULUMBETOVA, G.D. KOGAY, G.I. ZHOLDANGAROVA

Comprehensive analysis of provision of company by inventories ...115 T.A. BOGATOV

Prospects of development of telecomminication market in the Republic of Kazakhstan ...123 GLOBALIZATION AND KAZAKHSTAN

K. MUSABEKOV, G.A. AZRETBERGENOVA, N.T. DOSAEV

Analysis of the development of current world energy production...133 E.A. CHEREDNICHENKO

The modern condition and prospects of ostrich in Ukraine ...

№2/2015 9

JEL classification: R11: Regional Economic Activity: Growth, Development and Changes S.K. Jumambayev,

Candidate of Economy Science, Associate Professor, Kazakh National University named after Al-Farabi,

Almaty, Republic of Kazakhstan Zh.T. Kozhamkulova,

Candidate of Economy Science, Associate Professor, Kazakh National University named after Al-Farabi,

Almaty, Republic of Kazakhstan

THE PROBLEMS OF FORMING AGLOMERATION IN KAZAKHSTAN

Abstract

Purpose – to determine the ability of cities to act as drivers of spatial development; to analyze the process of formation of Almaty agglomeration as one of the contemporary form of urbanization.

Methodology – as a methodological base the paper uses the dialectical method of knowledge and system approach. During the research process the general scientific methods and techniques were used such as: scien- tific abstraction, analysis and synthesis, comparison, generalization, and descriptive analysis.

Originality/value – in the work on the basis of a comparative analysis of the level of urbanization in for- eign countries was founded a necessity of agglomerative forms of development in Kazakhstan; was determined the potential operation of large cities like agglomerations

Findings – on the basis of the research it was founded that the formation of agglomerations can be con- sidered as a tool for solving problems from the perspective of a single socio-economic and investment space with the general system of all kinds of relations: territorial, demographic, economic, innovation, infrastructure, intellectual.Authors considered the linkages between urbanization and socio-economic development of the country. The conclusions need to address the lopsided structure of the economy, existing social and territorial differences, the choice of a balanced strategy for the formation of agglomerations and urban development of industrialization locomotives.

Keywords – urbanization, industrialization, social and territorial differences, the Almaty agglomeration.

ТЕОРИЯ ЖӘНЕ ӘДІСНАМА THEORY AND METHODOLOGY

УДК 332.132; 911.3; 332.122(1-21)

С.К. Жұмамбаев,

экономика ғылымдарының кандидаты, доцент, əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті,

Алматы қаласы, Қазақстан Республикасы Ж.Т. Қожамқұлова,

экономика ғылымдарының кандидаты, доцент, əл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті,

Алматы қаласы, Қазақстан Республикасы

ҚАЗАҚСТАНДА АГЛОМЕРАЦИЯЛАРДЫ ҚАЛЫПТАСТЫРУ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Аннотация

Зерттеу мақсаты – елдегі жүргізіліп жатқан əлеуметтік-экономикалық жəне саяси-əкімшілік ре- формалар қалаларға ерекше көңіл аударуға тиіс, қалалар мен агломерациялар даму орталықтары ретін- де маңызды орын алуы, кеңістіктік дамудың драйверлері ретінде шығуда қалалардың мүмкіндіктерін анықтау; урбанизацияның заманауи формаларының бірі ретінде алматылық агломерацияның қалыптасу процесін талдау.

Әдіснама – зерттеу жəне ақпараттарды талдау процесінде жалпылау, салыстыру, себеп-салдарлық талдау, қалада тұрудың экономикалық жəне əлеуметтік артықшылығы бар екені көрсетілген, соны- мен қатар урбанизацияның экономиканың өсуіне дұрыс əсер тигізетіні дəлелденген, жүйелік тəсілдеме əдістері қолданылды.

Сонылық/құндылық – жұмыста шет елдердегі мысалы (АҚШ, Канада, Жапония, Германия, Ұлыбритания, Франция, Италия) сияқты «үлкен жеті» аталатын мемлекеттердің урбанизация деңгейін салыстырып талдау негізінде Қазақстанда оның дамуының агломерациялық формасының қажеттілігі дəлелденген; ірі қалалардың агломерация ретінде əрекет ету потенциалы анықталған.

Қорытындылар – жүргізілген зерттеу негізінде агломера цияларды қалып тастыру аумақтық, демог рафиялық, экономикалық, инновациялық, инфрақұрылымдық, агломерация дамуы экологиялық, еңбектік, эконо микалық, еңбектік, экономикалық жəне əлеуметтік мəселелер тудырады, интеллек- туалдық байланыстардың барлық түрлерінің жалпы жүйесімен бірыңғай əлеуметтік-экономикалық, инвестициялық кеңістік тарапынан туындайтын мəселелерді шешу құралы ретінде қарастырылуы мүмкін.

Түйін сөздер – урбанизация, индустрияландыру, əлеуметтік-аймақтық айырма шылықтар, алма- тылық агломерация, диспропорциялар, инфрақұрылым, демографиялық талдау, агломерацияны дамы- ту, агломерацияның қалыптасуы.

Қазақстанның əлемдегі жоғары дамыған 30 елдің қатарына кірудегі басым бағыттарының бірі инфрақұрылымдық үштағанның динамикалық дамуын қамтамасыз ету, олар: шоғырландыру, энергети- ка жəне көлік [1]. Агломерациялар Қазақстанның ғылымды қажетсінетін экономикасының тірегі ретін- де бағалануда. Қазақстанның бірінші заманауи урбанизацияланған орталықтары ретінде Астана, Алма- ты, Шымкент, Ақтөбе болуы керек. Астана жəне Алматы қалаларында агломерацияларды 2030 жылға дейін қалыптастыру стратегиясының жобасын əзірлеу туралы үкіметке нақты тапсырма берілген [2].

Қазіргі таңда əлемде қала халқы 50%-ды құрайды жəне бұл көрсеткіш басым түрде өсуде. Әлемдегі жəне елдердегі қала халқының санының өсуі қалалық тұрмыс құру кең жайылуда жəне əлемнің өркениетті дамуда қала рөлі өсуде. Экономикалық жəне əлеуметтік мəселелері бойынша Біріккен Ұлттар Ұйымының Департаменті (The United Nations Department of Economic and Social Affairs) елдердің жал-

№2/2015 11

пы халық санындағы қала халқының үлесі туралы статистикалық мəліметтерінің салыстырмалы тал- дауын жүргізіп отырады жəне осының негізінде урбанизация деңгейі бойынша əлем елдерінің рейтин- гісін құрып отырады.

Халықаралық валюталық қор қазіргі таңда экономикасы дамыған мемлекеттер тізіміне 30 елді енгізеді. Осы елдердің барлығына урбанизацияның жоғары деңгейі тəн, жəне осы көрсеткіш бойын- ша олардың барлығы дерлік Қазақстаннан (58,85,97 орын) озады. Тек бір ғана ел – (Словениямен (49%)-рейтингте 121 орынды иеленген. Алайда ЖІӨ бір адамға шаққандағы көлемі бойынша олардың барлығы Қазақстаннан озуда. Бізге бұл жерде маңыздысы – урбанизация деңгейі мен экономикалық өсу арасында тəуелділік бары. Әсіресе, бұл АҚШ, Канада, Жапония, Германия, Ұлыбритания, Франция, Италия сияқты «үлкен жеті» аталатын елдердің мысалында қатты байқалады. Ең үлкен урбаниза- ция деңгейі Францияда байқалады (85,9%), адам басына шаққанда ЖІӨ 41750 АҚШ долларына тең.

Олардың ішінде урбанизация ең төменгі деңгейі Жапонияға тəн (67 %, əлемде – 74 орын), бірақ адам басына шаққандағы ЖІӨ 47870 АҚШ долларын құрайды [3].

Берілген тəуелділікті Қытай Халық Республикасында жақсы түсінген. Қазіргі таңда Қытайдағы урбанизация деңгейі пайызбен алғанда дамыған елдерден қалып қойған. Қытай билігі урбанизацияны экономиканы 7,5 пайызға өсіруге жеткізудің бір жолы ретінде қарастыруда. 2014 жылы Қытай бір триллион юаньды (163 миллиард доллар) қаланың лас түкпірлерін қайта жөндеу үшін, кіріс жолдарын құруға инвестиция бағыттаған. Үкімет елдің орталық, батыс, солтүстік-шығыс аймақтарында қалалық кластерлерді құрғалы жатыр. Есеп бойынша, ҚХР қалаларында 2020 жылға қарай 60 пайыздан астам халық саны тұратын болады.

Қалада тұрудың экономикалық жəне əлеуметтік артықшылығы бар екені даусыз. Оның шаруашылық дамуда елеулі əлеуеті бар, қала тұрғындары білім алуда, мамандық таңдауда, мəдени құндылықтарға араласуға кең мүмкіндіктері бар. Урбанизацияның экономиканың өсуіне дұрыс əсер тигізетіні дəлелденген. Бүкілəлемдік банктің жəне Халықаралық валюталық қордың есебі көрсеткендей, əлемдегі кедейшіліктің деңгейін түсіруге урбанизация елеулі ықпалын тигізген. Ең аз урбанизацияланған екі аймақ – Оңтүстік Азия мен Сахараның оңтүстігінде орналасқан Африка елдерінде – кедейшіліктің ең жоғарғы деңгейі байқалады. Зерттеушілердің салыстырмалы талдауы көрсеткендей, қалаларда бала өлімі Латын Америкасы мен Орталық Азия ауылдарына қарағанда 8-9% төмен, Таяу Шығыс пен Солтүстік Африка ауылдарына қарағанда 10-16% төмен. Ал Оңтүстік Азия мен Сахараның оңтүстігінде орналасқан Африка елдерінде айырмашылық 21%-ды құрайды [4]. Мұны бұл елдердегі урбанизация деңгейінің төмендігімен түсіндіруге болады.

Урбанизацияның заманауи кезеңіне үлкен қалалардағы халықтың шоғырлануымен қатар агло- меративті форма да тəн болып келеді. Экономикалық жəне мəдени байланыстарды интенсивтендіру нəтижесінде ірі қалалар орталығының төңірегінде қала типтес кенттердің біртұтас ұласуы байқалуда.

Қазақстан аз уақыт ішінде əлемдегі дамуы орта деңгейдегі елдер қатарына қосылды. Алайда эко- номика құрылымы біржақтылығымен жəне теңдеспегендігімен, осы себепті əлеуеттік əлсіздігімен си- патталады. Сондықтан əлемнің жоғары дамыған 30 елінің қатарына кіру үшін, жаңа индустриалды ел- дердегі сияқты, экономиканың жоғарғы қарқынды өсуін елде индустрияландыры арқылы қамтамасыз ету керек. Инновациялық индустрияландыру ел экономикасының үдемелі дамуында қалалардың рөлін одан əрі арттыра түседі. Урбанизация мемлекеттің экономикалық жəне əлеуметтік саясатымен сабақтасуы қажет. Мысалы, қалалар ауылдан келетін адамдардың ағымын қабылдау үшін əлеуметтік инфрақұрылымын дамытуы қажет. Қарсы жағдайда, урбанизация емес, қалалардың үлкен ауылға айна- луы мүмкін. Тек қана инфрақұрылымның – ауыз су, кəріз жүйесі, көлік, білім беру, денсаулық сақтау дамуы маңызды болмай, сонымен қатар қаланың мəдени ортасы сақталуы да маңызды. Кері жағдайда, халық саны өсуі жұмыс орындарымен қосақталмаса, онда жалған урбанизация орын алады. Осыған байланысты қазіргі таңда урбанизация үрдістерін басқарудың тиімді құралдарын іздестіру маңызды бо- лып отыр. Салыстырмалы дамыған қалалық инженерлік жəне əлеуметтік инфрақұрылымға қарамастан, əсіресе ірі қалаларда қаланы басқарудың тиімді жүйелері құрылмаған. Бұл жағдай қалалардың кеңістіктік дамудың драйвері ретінде болуының мүмкіндігін шектейді.

Елде инновациялық экономиканың қалыптасуының қажеттігі бар екені сезіледі, онда драйвер-

ТЕОРИЯ ЖӘНЕ ӘДІСНАМА THEORY AND METHODOLOGY лер рөлі қалалар мен агломерацияға беріледі. Бұл урбанизация жəне индустриялизация үдерістерін шебер басқаруды талап етеді. Қазіргі таңда урбанизация қарқыны əлемнің аймақтары бойынша ғана емес жеке елдерде де байқалады [5]. Елдің жеке аймақтарының экономикалық өсудегі əлеуеті əр түрлі.

Мұның бір себебі, Қазақстанда қалалардың көбінің құрылуы мен дамуы кеңестік кезеңде болған, сол кезде қала халқының жалпы саны елеулі өскен болатын. Ал бұрынғы шаруашылық байланыстардың бұзылуынан кейін Қазақстанның кеңістіктік дамуында күрделі диспропорциялар пайда болған.

Елдегі жүргізіліп жатқан əлеуметтік-экономикалық жəне саяси-əкімшілік реформалар қалаларға ерекше көңіл аударуға тиіс, қалалар мен агломерациялар даму орталықтары ретінде маңызды орын алу керек. Тиімді стратегияны əзірлеуде болашақта болатын ұзақ мерзімді əлеуметтік-экономикалық трен- дтерді анықтау қажет. Ең алдымен елдің демографиялық өсу қарқынын ескерген дұрыс: болжам бойын- ша өсу қарқыны төмендейтін болады жəне Қазақстан халқының саны 2020 жылға қарай 19-20 миллион адам саны деңгейінде тұрақтанады. Тұтас алғанда, Қазақстан халқы көбейеді деп айтуға болады, деген- мен өсім қарқыны төмендейді. Сонымен урбанизация деңгейі жоғарылайды, егер индустрияландыру шаралары ойдағыдай іске асса, онда көп жағынан Қазақстанда индустриялық қоғам қалыптасатыны сөзсіз. Бұл жерде табиғи-географиялық шектеулер, ауыл шаруашылығын интенсивтендіру, ауылдан қалаға қарай артық жұмыс күші миграциясының күшеюі өз рөлдерін атқаратын болады.

Бұрында ескерілгендей, қазіргі кезеңде урбанизация агломерация формасында дамуда. Агломера- ция инновациялық-бағдарланған экономиканың қалыптасуы мен дамуының негізі болып табылады, елдің ғылыми, білім, өндірістік жəне интеллектуалды əлеуетін бір жерге шоғырландырып бір бірімен өзара əрекеттесу жүйесін құруға себеп жасайды. Қазақстанда индустрияландыруды табысты жүргізуге үлкен мүмкіндіктер бар: елеулі еңбек ресурстары жəне де мұнай жəне газ экспортынан түскен табысты өндірістің басқа салаларына жəне құрылысқа қайта бөлуге мүмкіндік бар.

Агломерация тақырыбы отандық жəне шетелдік ғылыми ортада бұрыннан қарастырылып жатқан мəселе. Кеңес заманындағы ғалымдар өз еңбектерінде ірі өнеркəсіптік орталықтар айналысына фи- лиал желістерін құруды ұсынатын. Бірақ қазіргі таңда агломерация ретінде əр түрлі функционалдық маңыздылығы бар қызметтерге ие қалалар болуда. Олар тек өндірістік қалалар емес, сонымен қатар экономикасы əртараптандырған, интеллектуалдық инфрақұрылымы дамыған қалалар да болуы мүмкін. Яғни қазіргі əлемдік тенденцияға сай келетін мəдени, еңбек, қаржылық, көлік жəне басқа да инфрақұрылымдық байланыстары өзіне тарту арқылы агломерацияны қалыптастыруға əсер етеді.

Сонымен, агломерация қызметінің іске асырылуы оның даму əлеуетіне байланысты, егерде бəсекеге қабілеттілігіне қажет факторлар жиынтығы, экономикалық өсуге қатысты даму мүмкіндігі, жүзеге асырылмаған резервтер болса. Осыған байланысты агломерация түрін таңдау, оны демографиялық жəне экономикалық тұрғыдан талдау мəселесін Алматы агломерациясын мысал ретінде алып қарастыруға болады. Ол əрі қалыптасқан, əрі өзіндік даму ерекшеліктеріне ие.

Агломерация типтерін жіктеулеріне қарай [6], алматылық агломерацияның дамуы полицентрлік моделіне жатады деуге болады. Алматы қаласына жақын жатқан агломерациялық аймақ облыстың не- гізгі экономикалық қаңқасы болады, бұл аймақта басты көлік-инфрақұрылымдық білігі жəне Қазақстан Республикасы мен ҚХР-ның шекарасында қарқынды дамып келе жатқан трансшекаралық аумақтар бар. Бас қаламен байланысты бірнеше спутниктік аймақтар құрылатын болады.

Біріншісі, өнеркəсіптік, тасымалы-қоймалық жəне саудалық сервис саласына маманданған өндірістік орталықтар ретінде қалыптасады.

Екіншісі, өнеркəсіп, сервис жəне ойын-сауық бизнесі жəне туризм саласында мамандандырылады.

Үшінші аймақ Құлжа даңғылын бойлай салынатын транспорттық-логистикалық қызмет саласын- да, шекара бойындағы əріптестікке, экспорттық өндіріске жəне Қазақстан-Қытай, Қазақстан-Қырғыз шекаралық аймағындағы халықаралық саудаға маманданады.

Төртіншісі ғылыми-білім беру жəне инновациялық орталығы қалыптасқан индустриялық аймақ болып келеді.

Бесіншісі өнеркəсіп, жол құрылысы, транспорттық-қоймалық жəне саудалық сервис саласында мамандандырылған өндірістік жəне сауда орталығы ретінде құрылады [7]. Сонымен қоса бас қаланың

№2/2015 13

бірнеше белдеулерін дамыту көзделуде: жасыл белдеуде – демалу жəне денсаулық сақтау объектілері орналасады; азық-түлік белдеуде – агломерация аумағын функционалдық аймақтандыруды есепке ала- ды; оңтүстік тау жиегі мен тау зоналары – рекреациялық ретінде қарастырылады; солтүстік-шығыстық зона – ауыл шаруашылық ретінде (өсімдік өсіру); Қапшағай су қоймасының солтүстік аумағы – рекреациялық аймақ ретінде; солтүстік-батыстық аумақ – өндірістік-қоймалық жəне ауыл шаруашылық (мал өсіру) ретінде дамытылады.

Демографиялық талдау бойынша Қазақстан Республикасында əзірше тек Алматы қаласын агло- мерация ретінде қарастыруға болады, өйткені оның құрамында 1 500 000 тұрғыны бар жалғыз қала- миллионер. Қалған қазақстандық қалалар əлі миллионер-қала санатына енбейді. Статистикалық көрсеткіштер бойынша ҚР-да екі субмиллионер-қала бар (500 мыңнан 1 млн-ға дейін), ол Астана мен Шымкент, жəне жүз мыңдық қалалар (100 мыңнан 500 мыңға дейін) қалалар қатарына Ақтөбе мен Ақтау жатады [8]. Демографиялық көрсеткіш нақты қаланы агломерация қатарына жатқызуға қажет шешуші көрсеткіштердің бірі болып келеді.

Алматы агломерациясы – транспорт, логистика, халықаралық сауда саласында халықаралық опера- тор; қаржылық қызмет, сауда, туризм, шағын жəне орта бизнес, жоғары технология, білім беру, медицина саласында қазіргі замаңға сай сервис орталығы. Алматы қаласы республикадағы қызмет саласындағы меншікті салмағы бойынша алдыңғы орында -30% шамасында (1-ші орын). Аймақтық Жалпы Өнім құралымында қызмет саласы негізгі бөлікті құрап тұр (73%). Қала экономикасындағы өнеркəсіптің рөлі соңғы онжылдықта бірден төмендеп кетті. Соған қарамастан, Алматы қаласы өзінің мамандануы бойынша, модернизацияланған экономика жəне дамыған қызмет саласы бар үлкен қалалар қатарына кіреді. Қалада жердің жетіспеушілігіне байланысты, əсіресе, қаланың орталық аумақтарында, ең бір маңызды тапсырмалардың бірі ретінде, бір түрге маманданған өндірістік сегмент топтарының аумағын қысқарту жəне модернизациялау болып табылады. Сонымен бірге, ескі өндірістерді экологиялық тұрғысынан таза жəне шусыз өндірістермен ауыстыру жүргізіледі. Өнеркəсіптердің жартысы қала сыртына немесе жаңа индустриялық аймақтарға ауыстырылады [9].

Алматы қаласының туристік орталық ретінде дамуына да толық негіз бар. Алматы қаласында сыртқы туризммен қоса ішкі туризмнің өсуі де байқалуда [11]. Алматылық агломерациясын жет- кілікті түрде бəсекелестік артықшылықтарға ие болуына байланысты үлкен ғылыми жəне білім беру орталығы ретінде қарастыруға болады. Мұнда зерттеу мен əзірлемеге кеткен шығындар көлемі тек 2012 жылы 2008 жылмен салыстырғанда 4109,8 млн. теңгеге өскен, оның ішінде ҒЗТҚЖ-қа, технологиялық инновацияларға кеткен шығындар қоса өскені байқалады [12].

Агломерация аумағында IT-технологиялардың дамуына негізделген «Инновациялық техноло- гиялар паркі» атты арнайы экономикалық зонасы орналасқан. Жалпы ғылыми-техникалық саясаты шеңберінде ұлттық ғылыми орталықтарын одан ары қарай дамыту көзделуде, оның ішіндегі 8-і (респу- блика бойынша 9) Алматы қаласында орналасқан. Сонымен қоса, Алматы қаласында жалпы республи- ка бойынша 5 ұлттық ғылыми лабораториялардың үшеуі орналасқан [10].

Біздің арнайы матрицаларды құру негізінде жүргізген талдауымыз Алматы қаласы көптеген бəсекелестік артықшылықтарға ие екенін көрсетті. Агломерацияның қызметі мен даму бағытын дұрыс таңдау өте маңызды, мысалы, маманданудың стратегиясына негіздеуге болады. Мамандану стратеги- ясы қазіргі таңда бар бəсекелестік артықшылықтарды əлемдік деңгейге дейін жеткізуге мүмкіндік бе- реді жəне де олардың құндылығы өсуін тұтынушыларға маңызды етеді.

Алматы агломерация мысалында оның əр түрлі бағыттарда даму мүмкіндігін қарастыруға бола- ды: транспорттық-логистикалық орталығы, сауда орталығы, өнеркəсіп дамыған үлкен орталық ретінде жəне т.б. Оның өнеркəсіптік орталық ретінде дамуы үшін бəсекелестік артықшылықтарды қамтамасыз етуге біршама күш жұмсау. Сондықтан, қаланы шағын жəне орта кəсіпкерлікті дамыту негізінде қызмет көрсету нарығын дамытатын ірі орталық ретінде қарастырған жөн.

Сонымен, елде агломерацияны дамыту халықты кеңістікте орналастыруын жəне экономика- ны аймақтық деңгейде жетілдіруге үлкен себебін тигізеді. Бұл өз кезегінде бас-қала мен өзінің спутник-қалаларының аймақтық, демографиялық, экономикалық, инновациялық, инфрақұрылымдық,

ТЕОРИЯ ЖӘНЕ ӘДІСНАМА THEORY AND METHODOLOGY интеллектуалдық капиталдарының бəсекелестігі артуынан көрінеді. Сөзсіз, агломерация дамуы экологиялық, еңбектік, экономикалық жəне əлеуметтік мəселелерді тудырады. Бірақ, дəл осы қалалық тұрғындардың көбеюі туындаған мəселелердің шешу құралы болып табылады, өйткені ол бірыңғай əлеуметтік-экономикалық, байланыстың барлық түрін біріктіретін жүйесі бар инвестициялық кеңістік болып келеді. Агломерацияның қалыптасуы жəне оның дамуы түбінде елдің экономикасын жаңғыртуға жəне дамытуға оң əсерін тигізеді.

Әдебиеттер тізімі

1. Қазақстандық жол – 2050: Бір мақсат, бір мүдде, бір болашақ. Қазақстан Республикасының Пре- зиденті Н. Назарбаевтің Қазақстан халқына Жолдауы [Электрон. ресурс]. – 2014. – URL: http://www.

akorda.kz (дата обращения: 26.02.2015

2. Жалпы халықтың санындағы қалалық тұрғындар саны [Электрон. ресурс]. – 2011. – URL: http://

www.stat.gov.kz(дата обращения: 26.12.2014)

3. The World Bank: World Development Indicators, 2013. Gross National Income per Capita 2002.

[Elec- tronicsource]. – URL: www.gtmarket.ru

4. Әлемдік банк. 2013 жылғы глобальді мониторинг жайлы есеп беру [Электрон. ресурс]. – 2011. – URL: http://www.nationalbank.kz (дата обращения: 16.11.2014)

5. Джумамбаев С. К. Урбанизация и индустриализация в Казахстане: взаимосвязь, состояние и перспективы // Вестник КазНУ. – 2014. – № 2. – С. 3-9.

6. Пространственные модели агломераций. Развитие городских агломераций: аналитический обзор.

2-часть [Электрон. ресурс]. – URL: http: // enter.giprogor.ru/files/Development_of_urban_agglomerations_

Vol2. pdf (дата обращения: 18.11.2014)

7. Алматы облысының