Самые высокие показатели смертности регистрируются в г. Кызылорде, а среди районов области
— в Аральском, Кармакшинском и Казалинском, расположенных в зоне экологического неблагопо- лучия. Среди болезней системы кровообращения наиболее высокий процент умерших приходится на сосудистые поражения мозга и ишемическую болезнь сердца. Причем умершие по причинам отме- ченных выше патологий превалируют практически во всех районах области, но особенно отчетливо это видно по г. Кызылорде, а также Аральскому, Кармакшинскому и Казалинскому районам. Анало- гичная закономерность по причинам смерти выявляется и в отношении новообразований, органов дыхания и пищеварения.
Обращает внимание высокий ранговый уровень умерших от несчастных случаев и травм в иссле- дуемом регионе. Здесь следует отметить г. Кызылорду, Сырдарьинский и Шиелийский районы.
Для более детального определения задач по борьбе за дальнейшее снижение смертности населения необходим анализ половозрастных показателей причин смертности населения (табл. 5).
Анализ динамики уровней смертности для всего населения области показывает ее динамическое возрастание по мере увеличения возраста. Причем есть различие между двумя сравниваемыми груп- пами. Если у мужчин повозрастные коэффициенты смертности начинают прогрессивно возрастать в возрасте 40–44 лет, то у женщин аналогичный показатель отмечен примерно на десять лет позже — в 50–54 года. В дальнейшем, по мере увеличения возраста, эта тенденция сохраняется в обеих наблю- даемых группах.
Таким образом, возрастные особенности показателей смертности населения указывают на более существенный рост ее интенсивности в экономически активных, трудоспособных возрастных груп- пах, что, вероятно, связано с комплексным воздействием вредных производственных условий в соче- тании с неблагоприятными факторами окружающей среды.
Список литературы
1. Румянцев Г.И., Новиков С.М. Проблемы прогнозирования токсичности и риска воздействия химических веществ на здоровье населения // Гигиена и санитария. — 1997. — № 6 — С. 13–18.
2. WHO. Quantication of the Health Effects of Exposure to Air Pollution // Report of WHO Working Group. — Bethoven, 2000.
Artemisia gracil. Krasch. өсімдігінің жер үсті бөлігінен сесквитерпенді сантонинді бөліп алу жəне оның негізінде жаңа туындылар синтездеу
Жұмағалиева Ж.Ж.
Е.А.Бөкетов атындағы Қарағанды мемлекеттік университеті
Природные сесквитерпеноиды, обладающие широким спектром биологической активности, являются хорошими исходными объектами для синтеза новых высокоэффективных лекарственных веществ. С учетом этого автором проведено взаимодействие сантонина с моноэтаноламином и метиламином. В результате взаимодействия получены новые производные сантонина.
The search and create a new physiologic activity substances from plant raw of the locality resources is highly actuality and perspective for obtaine of the medicinal preparation with different fixing. In this attitude the special interest offer the sesquiterpenoids which having a exceptional place among natural compounds pos- sessing different biological activity. We have investigation a interaction of the sesquiterpenoid santonin (1) with monoethanolamine and methylamine.
Жер бетінде шипалық қасиетке ие сан алуан өсімдіктер түрлері белгілі. Дəрілік өсімдіктер қазіргі кезге дейін əр түрлі дəрілер алатын шикізаттың негізгі көзі болып саналады. Олардың 40 %-ға
Ре по зи то ри й Ка рГ У
өсімдіктерден алынған препараттардың үлесі 60 пайыздан астам болуы керек. Қазақстан Республикасы территориясында алты мыңнан астам өсімдіктер түрлері кездеседі, олардың көпшілігінен қажетті дəрілер өндіруге болады. Осы уакытқа дейін олардың тек 130 түрі ғана дəрілер өндіру үшін шикізат ретінде пайдаланылды. Қазақстан флорасы пайдалы өсімдіктерге, оның ішінде ерекше маңызды болып саналатын дəрілік өсімдіктерге өте бай. Бұлардан жасалынатын препараттар адам денсаулығы үшін өте жоғары бағаланатыны белгілі, соның нəтижесінде бұл күнде фитотерапия айтарлықтай дамып отыр.
Медициналық тəжірибеде қолданылатын препараттардың ішінде өсімдік шикізатынан алынатын дəрілер маңызды орын алады. Қазақстан флорасында көбінесе немесе республиканың барлық зоналарында жусанның туыстары (ормандарда, жазықтарда, тауларда жəне əсіресе шөлде) көп тараған [1–3].
Жазықтық жəне шөлдік аймақта жусанның негізгі бағалы түрлері кездеседі.
Artemisia туысының Қазақстанда 83 түрі бар. Яғни М.М.Крашенниковтың морфологиялық қасиеті жағынан [1] 3 туыс тармағына бөлінген. Орталық Қазақстанда өсетін, Asteraceae тұқымдасына жататын Artemisia Achillea туысының аталмыш түрлері өздерінің халық медицинасында пайдалануымен катар, дəрілік қасиеттері өте жоғары. Халықтық жəне ресми медицинада бұл өсімдіктер ертеден кеңінен колданылып келеді. Бұл өсімдіктердің жер асты жəне жер үсті мүшелерінің сесквитерпенді лактондары болады, олар кең спектрлі терапиялық əсерді көрсетеді.
Осындай өсімдік шикізаттардың құрамында кездесетін сесквитерпенді қосылыстар маңызды орын алады [4].
Artemisia туыс тармағындағы жусан көпжылдық шөптесін өсімдікке жатады. Dracunculus жəне көбінесе Seriphidium-нің туыс тармақтары жалпы шөлдік, яғни жартылай бұтатектес.
Топыраққа байланысты жусандар топырақты өте қажет етпейді. Олардың кейбіреулері таулы жазықтарда жəне таулы аймақтардың топырақтарында, ал басқалары жалаңаш, яғни шөлдерде, топырағы жоқ жерде өседі. Ал жусанның кейбір түрлері, əсіресе Seriphidium туыс тармағы тұзды топыраққа бейімделген.
Осы бейімделудің нəтижесінде шөлдің қатаң ксеротермиялық жағдайының нəтижесінде, Н.С. Филатованың айтуынша, оларда көп түрлі жапырақ пластинкасының құрылуы түзіледі. Көбінесе жапырақтары əр түрлі жерлерде қауырсынды тарамдалған, яғни жұқа жіп немесе сызық тəрізді жапырақтары. Осы ксероморфты құрылымы бойынша транспирацияның көлемін азайтады.
Seriphidium туыс тармағының өкілінде жапырақ беті, тамырлы жəне төменгі жапырақтың сабақтарының түсуіне байланысты, жазда қысқарады. Əсіресе морфологиялық өзгеріске масақтың құрылымы жатады [5].
Artemisia туыс тармағының шөлді жазық аймағының түрлері қысқа жəне ұзартылған жəне қалың жұқаласақ гүлдеуімен ерекшеленеді.
Қазіргі кезде сесквитерпенді лактондар болуына негізделген түрішілік таксондарды анықтау шаралары қолға алынған. Artemisia L. 72 түрлерінде гермакран, элеман, эвдесман, кадинан, гваян құрылым типтеріне жататын 140-тан аса сесквитерпенді лактондар табылған [6].
Табиғи сесквитерпеноидтардың химиясын зерттеуге қызығушылық бірнеше себептермен түсіндіріледі: біріншіден, табиғатта кең таралуымен, екіншіден, биологиялық белсенділіктің кең спектріне ие болуымен қатар, олардан жаңа жоғарғы тиімдi биологиялық белсенді қосылыстарды алумен.
Жусанның 20 түрінен бөлініп алынған (Artemisia L.) Қазақстанда кең таралған жусанның тəн компоненттерінің бірі болып табылады: Art. gracilescens Krasch. et Iljin., Art.pauciflora Web., Art.
fragrans Willd., Art. saissanica (Krasch) Filat., Art. Schrenkiana Ledeb., Art. nitrosa Web. Ex. Stechm [7].
Біздің зерттеуге бастапқы объект ретінде жусанның жіңішке түрі (Artemisia gracileacene Krasch.et – полынь тонковатая) өсімдігі алынды.
Қарағанды облысы Қарқаралы аймағынан жиналып алынған жусанның жіңішке түрі (Artemisia gracileacene Krasch.et — полынь тонковатая) өсімдігінің жер үсті бөлігі зерттелді. Жусанның бұл түрі
— жуан тамырлы көпжылдық өсімдік. Ол Орталық Қазақстанның аймақтарындағы сортандалған топырақты жерлерде өседі (1-сур.).
Ре по зи то ри й Ка рГ У
1-сур. Жусанның жіңішке түрі (Artemisia gracileacene Krasch.et – полынь тонковатая)
α-Сантонин жұмыста жазылған əдіс [6] бойынша Artemisia gracileacene Krasch.et- өсімдігінің жер үсті бөлігінен бөлініп алынды.
Спирттік шаймалау. Жусанның жіңішке түрінің гүлдері жəне жапырақтары ауада кептіріліп, 900 г, этил спиртімен шаймаланды. Еріткіш роторлық буландырғышта (вакуумда) айдалды.
Қоюланған экстракты 60 %-тік спиртпен өңделді. Фильтрат хлороформен үш шаймаланды. Алынған 12 г (1,3 %) экстрактивті заттар қосындысын алюминий тотығымен колонкада хроматографирленді.
Колонканы гексанмен элюирлегенде май тəрізді заттар — парафиндер бөлінді.
Колонканы ацетонмен элюирлегенде түссіз кристалды зат бөлініп алынды. Шығымы 700 мг (0,07 %) құрады. Құрамы C15H18O3, балқу температурасы 171–1730С.
Физикалық-химиялық тұрақтылар мен спектрлік мəліметтерді (ИҚ-спектрі) əдебиетпен [4]
салыстыра отырып, алынған қосылыс α-сантонин екендігі анықталды.
ИҚ-спектрінің мəліметі бойынша, сантонин молекуласында лактон сақинасындағы карбонил тобы (1785 см-1), кето-тобы (1680 см-1) жəне С=О тобымен қабысқан қос байланыстар (1635, 1615 см-1) бар екендігі дəлелденді.
УК-спектрінде 5800 аймағында 240 нм-де қос байланыстармен қабысқан карбонил тобы максималды жағдайда болатыны дəлелденді (2-сур.).
220 240 280 λ, нм 3000
5800
2000
Ре по зи то ри й Ка рГ У
α-Сантонин көміртек қаңқасы бойынша эвдесманолид типіне жатады. Негізгі көміртек қаңқасының алты мүшелі сақиналары транс-жағдайда бірігіп, тұрақты кресло формада болады.
O O
O
α-Сантонин (1)
ИҚ-спектрі (КBr, ν, см-1): 3026, 2983, 2986, 2900, 2855, 1766 (C=O), 1671 (С=С), 1443, 1427, 1404, 1380, 1347, 1323, 1307, 1283, 1251, 1233, 1213, 1193, 1134 (эпокси-тобы), 1108, 1074, 1045, 1014, 985, 959, 926, 892, 854, 825, 779, 709, 660, 643, 574, 540, 512, 480, 437, 406.
УК-спектрі (λ, нм, Igε, ЕtOH): 205 (0,632).
Көптеген дəрілік қосылыстар құрамында амин топтарының болатыны белгілі. Амин тобы бар табиғи сесквитерпеноидтарды синтездеу биологиялық белсенділіктің кең спектріне ие жаңа қосылыстарды алуға мүмкіндік береді, сонымен қатар бастапқы липофильді сесквитерпеноидтарға қарағанда тұздарының судағы ерігіштігі анағұрлым жоғары болатын қосылыстардың түзілуіне əкеледі. Осыған байланысты сантониннің моноэтаноламинмен əрекеттесу реакциясы зерттелді.
Сантонинді (1) спирттік ертіндісінде моноэтаноламинмен əрекеттестіргенде шығымы 304 мг (81 %) болатын сантониннің моноэтаноламин (2) туындысы алынды.
Құрамы C17H24O4N, балқу температурасы 134–1370С.
ИҚ-спектрінің мəліметі бойынша, сантониннің моноэтаноламин молекуласында лактон сақинасындағы карбонил тобы (1680 см-1), кето-тобы (1700 см-1) жəне С-N тобы (1270 см-1) бар екендігі дəлелденді.
O O
O O
N H - C H 2- C H
2O H O H
(1 ) (2 )
C =O
Сантонині (1) спирттік ертіндісінде метиламинмен əрекеттестіргенде шығымы 70 мг (64 %) болатын сантониннің метиламин (3) туындысы алынды.
ИҚ-спектрінің мəліметі бойынша эстафиатиннің метиламин молекуласында лактон сақинасындағы карбонил тобы (1720 см-1), кето-тобы (1690 см-1) жəне С-N тобы (1390 см-1) бар екендігі дəлелденді.
Құрамы C16H23O3N, балқу температурасы 159–1610С (спирт), Rf 0,26.
O O
O O
NH -CH 3 OH
(1) (3)
C=O
Колонкалы хроматографияға Армсорб силикагелі (100–160 мкм) қолданылды.
Ре по зи то ри й Ка рГ У
Қалдық — тасымалдаушы қатынасы 1:20, элюент–этилацетат мөлшерінің көбеюімен (0-ден 100 %-ке дейін) гексан, петролейн эфирі немесе бензол. Қосылыстардың тазалығы жұқа қабатты хроматографиямен «Silufol» пластинкасында бақыланды. Хроматограмма қаныққан КМп04
ертіндісімен байқалады. Қосылыстар калий бромидімен таблетка түріндегі жəне хлороформдағы ерітінділердің ИҚ -спектрлері UR-20 приборында түсірілді.
ПМР-спектрлері Tesla-BS 487 (80 мГц) жəне Bruker WR-200 (200 мГц) приборларында бақыланды. Химиялық жылжу ГМДС жəне ТМС қатысты — м.ү. (δ-шкала) келтірілді, спин-спиндік əрекеттесу тұрақтысы–Гц (кестенi қара).
Алынған қосылыстардың элементтік құрамы жандыру əдісімен анықталды. Хлороформдағы ерітінділердің оптикалық айналу бұрыш шамалары СМ-1 поляриметрінде анықталды. Балқу температурасы «Боэтиус»приборында анықталды.
Сантонин туындыларының синтезі
Сантониннің моноэтаноламинмен туындысы 2 мл этил спиртінде ерітілген 300 мг (1,2 моль)
- сантонинге (1) 0,15 мл (1,4 моль) моноэтаноламин қосылды. Реакция 15 сағ. қайнатылып жүргізілді. Сонан соң спирт ваккумда айдалып, 3 %-ті HCl жəне сумен жуылып, этилацетатпен экстракцияланды. Еріткіш натрий сульфатымен кептірілген соң, ваккумда айдалды. Қалдық (0,4 г) 8 г силикагельмен хроматографияланды.
Колонканы этилацетат-бензол (1:1) қоспасымен элюирлегенде түссіз кристалды зат (2) алынды.
Құрамы C17H27O4N, балқу температурасы 134–1370С (спирт), /α/22d + 5,090С (0,04; CHCl3) Rf 0,24 (этилацетат-гексан, 3:2). Шығымы 304 мг (81 %). ИҚ-спектрі (vmaxсм-1): 3540, 3450, 3000, 2800, 2390, 1680, 1660, 1480, 1340, 1270, 1100, 900, 740. Есептелгені, %: С-66,6; Н-7,8; N-405. Табылғаны, %:
С-68,4; Н-8,33; N-5,2.
Сантониннің метиламин туындысы 100 мг (0,4 ммоль) α-сантонин (1) 1,5 мл этил спиртінде ерітіліп, оған 0,026 мл (0,44 ммоль) 25 %-ті метиламин қосылды. Спиртті вакуумда айдаған соң, қалдық этилацетатта ерітіліп сумен жуылады. Еріткіш натрий сульфатымен кептірілген соң, вакуумда айдалады. Қалдық (0,1г) 2г силикагельмен колонкада хроматографияланды.
Колонкалы этилацетат-бензол (6:4) қоспасымен элюирлегенде түссіз кристалды зат (3) алынды.
Құрамы C16H23O3N, балқу температурасы 159–1610С (спирт), Rf 0,26 (этилацетат-бензол, 3:2), /α/22d + 36,80С (0,26; CHCl3). Шығымы 74 мг (64 %). ИҚ-спектрі (vmaxсм-1): 3550, 3450, 3000, 2800, 2390, 1680, 1660, 1480, 1390, 1270, 1100, 900, 700. Есептелгені, %: С-68,4; Н-8,33; N-5,05. Табылғаны, %: С-68,1;
Н-8,52; N-5,2.
К е с т е
-Сантонин (1) жəне оның туындылары үшін химиялық жылжу (м.ү.) жəне спин-спиндік əрекеттесу тұрақтысы (Гц)
Қосылыстар
реті Ме-4 Ме-10 Ме-11 H-2 H-1 H-6 Басқа
протондар Сантонин 2,15
кең.с 1,33 с. 1,28 д.
(6,5)
6,70 д.
(10)
6,28 д.
(10)
4,80 кең.д
(11) —
(2) 2,61с. 1,03 с. 1,37 д.
(7,5) 6,53 д.
(10) 6,32 д.
(10)
4,77 кең.с.
(11)
-CONH (СH2)2OH:
3,55к.
(1H, 7,5; 4 Гц);
3,78кв. (1H, 2,5;
5 Гц);
4,01тр.
(1H,5 Гц);
5,05кең.с.(1Н) (3) 2,69 с 1,04с. 1,35 д.
(7,5) 6,56 д.
(10) 6,34 д.
(10) 4,76 д.(10)
-СОNHCH3 — 3,51к.
(1Н, 6,5; 4 Гц);
2,92д. (3Н,5 Гц)
Ре по зи то ри й Ка рГ У
Əдебиеттер тізімі
1. Ергожин Е.Е. Научное наследие академика М.И. Горяева. —Алматы: Эверо, 2004.
2. Кукенов М.К. Ботаническое ресурсоведение Казахстана. — Алматы, 1999. — С. 91–97.
3. Атлас ареалов и ресурсов лекарственных растений Казахстана. — Алматы: Ғылым, 1994. — С. 14.
4. Рыбалко К.С. Природные сесквитерпеновые лактоны. — M.: Медицина, 1978. — 320 с.
5. Кинтия П.К., Фадеев Ю.М., Акимов Ю.Н. Терпеноиды растений. — Кишинев: Штиинца, 1990. — С. 3–92.
6. Кагарлицкий А.Д., Адекенов С.М., Куприянов А.Н. Сесквитерпеновые лактоны Центрального Казахстана. — Алма-Ата:
Наука, 1987.
7. Адекенов С.М. Сесквитерпеновые лактоны растений Центрального Казахстана. — Алма-Ата, 1987. — 238 с.
