BiCuSeO oxyselenides: new promising thermoelectric materials

ISSN (Print) 2616-6836 ISSN (Online) 2663-1296

Л.Н. Гумилев атындағы Eуразия ұлттық университетiнiң

ХАБАРШЫСЫ BULLETIN

of L.N. Gumilyov Eurasian National University

ВЕСТНИК

Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева

ФИЗИКА. АСТРОНОМИЯ сериясы

PHYSICS. ASTRONOMY Series

Серия ФИЗИКА. АСТРОНОМИЯ

№3(128)/2019

1995 жылдан бастап шығады Founded in 1995

Издается с 1995 года

Жылына 4 рет шығады Published 4 times a year Выходит 4 раза в год

Нұр-Сұлтан, 2019

Nur-Sultan, 2019

Нур-Султан, 2019

Бас редакторы:

ф.-м.ғ.д., профессор А.Т. Ақылбеков (Қазақстан)

Бас редактордың орынбасары Гиниятова Ш.Г., ф.-м.ғ.к., доцент (Қазақстан)

Редакция алқасы

Арынгазин А.Қ. ф.-м.ғ. докторы(Қазақстан) Алдонгаров А.А. PhD (Қазақстан)

Балапанов М.Х. ф.-м.ғ.д., проф. (Ресей) Бахтизин Р.З. ф.-м.ғ.д., проф. (Ресей) Даулетбекова А.Қ. ф.-м.ғ.к. (Қазақстан) Ержанов Қ.К. ф.-м.ғ.к., PhD (Қазақстан) Жұмадiлов Қ.Ш. PhD (Қазақстан)

Здоровец М. ф.-м.ғ.к.(Қазақстан)

Қадыржанов Қ.К. ф.-м.ғ.д., проф. (Қазақстан) Кайнарбай А.Ж. ф.-м.ғ.к. (Қазақстан)

Кутербеков Қ.А. ф.-м.ғ.д., проф. (Қазақстан) Лущик А.Ч. ф.-м.ғ.д., проф.(Эстония) Морзабаев А.К. ф.-м.ғ.к. (Қазақстан) Мырзақұлов Р.Қ. ф.-м.ғ.д., проф.(Қазақстан) Нұрахметов Т.Н. ф.-м.ғ.д., проф. (Қазақстан) Сауытбеков С.С. ф.-м.ғ.д., проф. (Қазақстан) Салиходжа Ж.М ф.-м.ғ.к. (Қазақстан)

Тлеукенов С.К. ф.-м.ғ.д., проф. (Қазақстан) Усеинов А.Б. PhD (Қазақстан)

Хоши М. PhD, проф.(Жапония)

Редакцияның мекенжайы: 010008, Қазақстан, Нұр-Сұлтан қ., Сәтбаев к-сi, 2, 349 б., Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетi.

Тел.: +7(7172) 709-500 (iшкi 31-428) E-mail: vest_phys@enu.kz

Жауапты хатшы, компьютерде беттеген: А. Нұрболат

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетiнiң Хабаршысы.

ФИЗИКА. АСТРОНОМИЯ сериясы

Меншiктенушi: ҚР БжҒМ "Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетi" ШЖҚ РМК Мерзiмдiлiгi: жылына 4 рет.

Қазақстан Республикасыңың Ақпарат және коммуникациялар министрлiгiнде 27.03.2018ж.

№16999-ж тiркеу куәлiгiмен тiркелген.

Тиражы: 25 дана

Типографияның мекенжайы: 010008, Қазақстан, Нұр-Сұлтан қ., Қажымұқан к-сi, 12/1, 349 б., Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетi. Тел.: +7(7172)709-500 (iшкi 31-428)

c

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетi

Editor-in-Chief

Doctor of Phys.-Math. Sciences,Professor А.Т. Akilbekov (Kazakhstan)

Deputy Editor-in-Chief Giniyatova Sh.G., Candidate of Phys.-Math. Sciences, Assoc. Prof. (Kazakhstan)

Editorial Board

Aryngazin A.К. Doctor of Phys.-Math. Sciences(Kazakhstan) Aldongarov А.А. PhD (Kazakhstan)

Balapanov М.Kh. Doctor of Phys.-Math. Sciences, Prof. (Russia) Bakhtizin R.Z. Doctor of Phys.-Math. Sciences, Prof. (Russia)

Dauletbekova А.К. Candidate of Phys.-Math. Sciences, PhD (Kazakhstan) Hoshi M. PhD, Prof. (Japan)

Kadyrzhanov К.К. Doctor of Phys.-Math. Sciences, Prof. (Kazakhstan) Кainarbay А.Zh. Candidate of Phys.-Math. Sciences (Kazakhstan) Kuterbekov К.А. Doctor of Phys.-Math. Sciences, Prof. (Kazakhstan) Lushchik А. Doctor of Phys.-Math. Sciences, Prof. (Estonia) Morzabayev А.К. Candidate of Phys.-Math. Sciences (Kazakhstan) Myrzakulov R.К. Doctor of Phys.-Math. Sciences, Prof. (Kazakhstan) Nurakhmetov Т.N. Doctor of Phys.-Math. Sciences, Prof. (Kazakhstan) Sautbekov S.S. Doctor of Phys.-Math. Sciences, Prof. (Kazakhstan) Salikhodzha Z. M Candidate of Phys.-Math. Sciences (Kazakhstan) Tleukenov S.К. Doctor of Phys.-Math. Sciences, Prof. (Kazakhstan) Useinov А.B. PhD (Kazakhstan)

Yerzhanov К.К. Candidate of Phys.-Math. Sciences, PhD(Kazakhstan) Zdorovets М. Candidate of Phys.-Math. Sciences (Kazakhstan) Zhumadilov K.Sh. PhD (Kazakhstan)

Editorial address: L.N. Gumilyov Eurasian National University, 2, Satpayev str., of. 349, Nur-Sultan, Kazakhstan 010008

Теl.: +7(7172) 709-500 (ext. 31-428) E-mail: vest_phys@enu.kz

Responsible secretary, computer layout: A.Nurbolat Bulletin of L.N. Gumilyov Eurasian National University.

PHYSICS. ASTRONOMY Series

Owner: Republican State Enterprise in the capacity of economic conduct "L.N. Gumilyov Eurasian National University" Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan

Periodicity: 4 times a year

Registered by the Ministry of Information and Communication of the Republic of Kazakhstan.

Registration certificate №16999-ж from 27.03.2018.

Circulation: 25 copies

Address of printing house: L.N. Gumilyov Eurasian National University, 12/1 Kazhimukan str., Nur-Sultan,Kazakhstan 010008;

tel.:+7(7172) 709-500 (ext. 31-428)

c

L.N.Gumilyov Eurasian National University

Главный редактор:

доктор ф.-м.н.

А.Т. Акилбеков, доктор ф.-м.н., профессор (Казахстан)

Зам. главного редактора Ш.Г. Гиниятова к.ф.-м.н., доцент (Казахстан)

Редакционная коллегия Арынгазин А.К. доктор ф.-м.н.(Казахстан) Алдонгаров А.А. PhD (Казахстан)

Балапанов М.Х. д.ф.-м.н., проф. (Россия) Бахтизин Р.З. д.ф.-м.н., проф. (Россия) Даулетбекова А.К. д.ф.-м.н., PhD (Казахстан) Ержанов К.К. к.ф.-м.н., PhD (Казахстан) Жумадилов К.Ш. PhD (Казахстан)

Здоровец М. к.ф-м.н.(Казахстан)

Кадыржанов К.К. д.ф.-м.н., проф. (Казахстан) Кайнарбай А.Ж. к.ф.-м.н. (Казахстан)

Кутербеков К.А. доктор ф.-м.н., проф. (Казахстан) Лущик А.Ч. д.ф.-м.н., проф. (Эстония)

Морзабаев А.К. д.ф.-м.н. (Казахстан)

Мырзакулов Р.К. д.ф.-м.н., проф. (Казахстан) Нурахметов Т.Н. д.ф.-м.н., проф. (Казахстан) Сауытбеков С.С. д.ф.-м.н., проф. (Казахстан) Салиходжа Ж.М к.ф.-м.н. (Казахстан)

Тлеукенов С.К. д.ф.-м.н., проф. (Казахстан) Усеинов А.Б. PhD (Казахстан)

Хоши М. PhD, проф. (Япония)

Адрес редакции: 010008, Казахстан, г. Нур-Султан, ул. Сатпаева, 2, каб. 349, Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева.

Тел.: (7172) 709-500 (вн. 31-428) E-mail: vest_phys@enu.kz

Ответственный секретарь, компьютерная верстка: А. Нурболат

Вестник Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева.

Серия ФИЗИКА. АСТРОНОМИЯ

Собственник РГП на ПХВ "Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева" МОН РК Периодичность: 4 раза в год

Зарегистрирован Министерством информации и коммуникаций Республики Казахстан.

Регистрационное свидетельство №16999-ж от 27.03.2018г.

Тираж: 25 экземпляров

Адрес типографии: 010008, Казахстан, г. Нур-Султан, ул. Кажимукана, 12/1, Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева. тел.: +7(7172)709-500 (вн. 31-428)

c

Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева

Л.Н. ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТIНIҢ ХАБАРШЫСЫ. ФИЗИКА. АСТРОНОМИЯ сериясы

№3(128)/2019

МАЗМҰНЫ

Аймухамбетова А.С., Разина О.В., Цыба П.Ю., Мейрбеков Б.В. Валецки типтi космологиялық моделдiң дәрежелi шешiмi.

8

Ахметова Г.А., Разина О.В., Цыба П.Ю., Меирбеков Б. Фермиондық және тахиондық өрiстерi бар космологиялық моделi

16

Акилбеков А., Скуратов В., Даулетбекова А., Гиниятова Ш., Сейтбаев А. DC-60 циклотронында in-situ иондық люминесценцияны зерттеуге арналған қондырғыны жасау

26

Абуова А.У., Ускенбаев Е., Инербаев Т.М., Абуова Ф.У., Абуова Г.У., Джунисбекова Д.А.

Техникалық мамандықтар оқытудың интерактивтi әдiстерi

35

Баубекова Г.М., Лущик А.Ч., Асылбаев Р.Н., Акылбеков А.Т. Жылдам ауыр иондармен сәулелендiрiлген MgO кристалдарындағы радиациялық ақау түзiлуi

41

Гриценко Л.В., Калкозова Ж.К., Кедрук Е.Ю., Мархабаева А.А., Абдуллин Х.А. ZnO нанобөлшектерiнiң гидротермалды синтезi және олардың фотокаталитикалық қасиеттерi

49

Даулетбекова А., Акылбекова А., Гиниятова Ш., Баймуханов З., Власукова Л., Акилбеков А., Усеинов А., Козловский А., Карипбаев Ж.SiO

2

/Si тректi матрицаларына электрлi тұндырылған ZnO нанокристалдарының құрылымы, электрлiк қасиеттерi және люминесценциясы

57

Мырзакулов Н.А., Мырзакулова Ш.А. Модификацияланған F (T ) гравитациясы мен Дирак өрiсiндегi космологиялық шешiмдер

67

Жадыранова А.А., Ануарбекова Ы.Е. n = 3 және N = 2 жағдайлары үшiн V

₀

= 0 болғандағы WDVV ассоциативтiлiк теңдеуiнiң иерархиясы

79

Жангозин К.Н., Каргин Д.Б. Тiк қалақшалы жел турбиналарының қуатын арттыру жолдары туралы

86

Жубатканова Ж.А., Мырзакулов Н.А., Мейрбеков Б.К. Бранс-Дикке өрiсi бар гравитацияның модификацияланған теориясының дербес жағдайы үшiн космологиялық шешiмдер

93

Калкозова Ж.К., Тулегенова А.Т., Абдуллин Х.А. Белсендi фотолюминесценциялы цериймен легирленген (Y

3

Al

5

O

12

:Ce

³⁺

) алюмоиттрийлiк гранаттың жоғары дисперсиялық ұнтағын алу

102

Рысқұлов А.Е., Иванов И.А., Кислицин С.Б., Углов В.В., Здоровец М.В. Ni

¹²⁺

ауыр иондармен сәулелендiрудiң BeO керамикада ақаулардың қалыптасуына әсерi

110

Нурахметов Т.Н., Салиходжа Ж.М., Доломатов M.Ю., Жунусбеков А.М., Кайнарбай А.Ж., Дауренбеков Д.Х., Балтабеков А.С., Садыкова Б.М., Жанылысов К.Б., Юсупбекова Б.Н. Аралас сiлтiлi металл сульфаттарының зоналық құрылымы және оптикалық спектрi

117

Ногай А.А., Стефанович С.Ю., Салиходжа Ж.М. , Ногай А.С. Өткiзгiштiгi және диэктектриялық қасиеттерi Na

₃

Sc

₂

(PO

₄

)

₃

128

Карипбаев Ж.Т., Мусаханов Д.А., Лисицын В.М., Голковский М.Г., Лисицына Л.А., Алпысова Г.К., Тулегенова А.Т., Акылбеков А.Т., Даулетбекова A.К., Балабеков К.Н., Козловский А., Усеинов А. Радиация өрiсiндегi ИАГ және ИАГГ люминофорларының құрылымын зерттеу және синтездеу

138

Касенов Д., Абуова А.У., Инербаев Т.М., Абуова Ф.У., Каптагай Г.А. Физика-химиялық процестердi ғылыми тану әдiсi ретiнде модельдеу

147

Еримбетова Д.С., Степаненко В.Ф., Видергольд А.В., Жумадилов К.Ш. Радон концентрациясын зерттеудiң қазiргi жағдайы

153

Фаиз А.С., Абуова Ф.У., Шәкен Н., Абуова А.У., Джунисбекова Д.А., Байман Г.Б. BiCuSeO оксиселенид - жаңа келешегi жоғары термоэлектрлiк материал ретiнде

160

BULLETIN OF L.N. GUMILYOV EURASIAN NATIONAL UNIVERSITY. PHYSICS.

ASTRONOMY SERIES

№3(128)/2019

CONTENTS

Aimukhambetova A.S., Razina O.V., Tsyba P.Yu., Meyirbekov B.V. Power solution of the cosmo- logical model of the Valecki type.

8

Akhmetova G.A., Razina O.V., Tsyba P.Yu., Meirbekov B. Cosmological model with fermion and tachyon fields

16

Аkilbekov А., Skuratov V., Dauletbekova А., Giniyatova Sh., Seitbayev А. Creation of facility for in-situ measurement of high-energy ionoluminescence on cyclotron DC-60

26

Abuova A.U., Uskenbae vЕ., Inerbaev T.M., Abuova F.U., Abuova G.U., Junisbekova D.A. Inter- active methods of teaching physics in technical speciality

35

Baubekova G.M., Lushchik A.Ch., Asylbaev R.N., Akilbekov A.T. Creation of radiation defects in MgO crystals irradiated with swift heavy ions

41

Gritsenko L.V., Kalkozova Zh.K., KedrukY.U., Markhabaeva A.A., Abdullin Kh.A. Hydrothermal synthesis of ZnO nanoparticles and their photocatalytic properties

49

Dauletbekova A.K., Akylbekova A., GiniyatovaS h., Baimukhanov Z., Vlasukova L., Akilbekov A., Usseinov A., Kozlovskii A., Karipbayev Zh. Structure, electrical properties and luminescence of ZnO nanocrystals deposited in SiO

2

/Si track templates

57

Myrzakulov N.A., Myrzakulova Sh.A. Cosmological solutions of modified F(T ) gravity with Dirac field

67

Zhadyranova A.A., Anuarbekova Y.Ye. Hierarchy of WDVV associativity equations for n = 3 case and N = 2 when V

₀

= 0

79

Zhangozin К.N., Kargin D.B. About ways to increase the power of wind turbines with straight blades

86

Zhubatkanova Zh.A., Myrzakulov N.A., Meirbekov B.K. Cosmological solutions for particular case of modified theory of gravity with a Brans-Dicke field.

93

Kalkozova Zh.K., Tulegenova A.T., Abdullin Kh.A. National Nanotechnology Laboratory of open type, al-Farabi Kazakh National University, Almaty, Kazakhstan

102

Ryskulov A.E., Ivanov I.A., Kislitsin S.B., Uglov V.V., Zdorovets M.V. The effect of Ni

¹²⁺

heavy ion irradiation on radiation defect formation in BeO ceramics

110

Nurakhmetov T.N., Salikhodzha Zh.M., Dolomatov M.Y., Zhunusbekov A.M., Kainarbay A.Z., Daurenbekov D.H., Baltabekov A.S., Sadykova B.M., Zhangylyssov K.B., Yussupbekova B.N. Band structure and optical spectra of mixed alkali metal sulfates

117

Nogai A.A., Stefanovich S.Yu., Salikhodja J.M., Nogai A.S. Conducting and dielectric properties of Na

3

Sc

2

(PO

4

)

3

128

Karipbaev Zh., Musahanov D., Lisitsyn V., Golkovskii M., Lisitsynа L., Alpyssova G., Tulegenova A., Akylbekov A., Dauletbekova A., Balabekov K., Kozlovskii А.,Usseinov A. Synthesis, the study of the structure of YAG and YAGG phosphors in the radiation field

138

Kasenov D., Abuova A.U., Inerbaev T.M., Abuova F.U., Kaptagai G.A. Modeling as a method of scientific knowledge of physical and chemical processes

147

Yerimbetova D., Stepanenko V., Vidergold А., Zhumadilov K. Current state of radon concentration studies

153

Faiz A.S., Abuova F.U., Shaken N., Abuova A.U., Junisbekova D.A., Baiman G.B. BiCuSeO oxyselenides: new promising thermoelectric materials

160

ВЕСТНИК ЕВРАЗИЙСКОГО НАЦИОНАЛЬНОГО УНИВЕРСИТЕТА ИМЕНИ Л.Н.ГУМИЛЕВА. Серия ФИЗИКА. АСТРОНОМИЯ

№3(128)/2019

СОДЕРЖАНИЕ

Аймухамбетова А.С., Разина О.В., Цыба П.Ю., Мейрбеков Б.В. Степенное решение космологической модели типа Валецки

8

Ахметова Г.А., Разина О.В., Цыба П.Ю., Меирбеков Б. Космологическая модель с фермионным и тахионным полями

16

Акилбеков А., Скуратов В., Даулетбекова А., Гиниятова Ш., Сейтбаев А. Создание установки для in-situ измерения высокоэнергетической ионолюминесценции на циклоторне DС-60

25

Абуова А.У., Ускенбаев Е., Инербаев Т.М., Абуова Ф.У., Абуова Г.У., Джунисбекова Д.А.

Интерактивные методы обучения физике на технических специальностях

35

Баубекова Г.М., Лущик А.Ч., Асылбаев Р.Н., Акылбеков А.Т. Создание радиационных дефектов в кристаллах MgO, облученных высокоэнергетическими ионами

41

Гриценко Л.В., Калкозова Ж.К., Кедрук Е.Ю., Мархабаева А.А., Абдуллин Х.А.

Гидротермальный синтез наночастиц ZnO и их фотокаталитические свойства

49

Даулетбекова А., Акылбекова А., Гиниятова Ш., Баймуханов З., Власукова Л., Акилбеков А., Усеинов А., Козловский А., Карипбаев Ж. Структура, электрические свойства и люминесценция нанокристаллов ZnO, электроосажденных в трековые матрицы SiO

2

/

57

Мырзакулов Н.А., Мырзакулова Ш.А. Космологические решения в модифицированной F (T ) гравитации с полем Дирака

67

Жадыранова А .А., Ануарбекова Ы.Е. Иерархия уравнений ассоциативности WDVV для случая n = 3 и N = 2 при V

₀

= 0

79

Жангозин К.Н., Каргин Д.Б. О способах увеличения мощности ветровых турбин с прямыми лопастями

86

Жубатканова Ж.А., Мырзакулов Н.А., Мейрбеков Б.К. Космологические решения для частного случая модифицированной теории гравитации с полем Бранс-Дикке

93

Калкозова Ж .К., Тулегенова А.Т., Абдуллин Х.А. Получение высокодисперсного порошка алюмоиттриевого граната, легированного церием (Y

3

Al

5

O

12

:Ce

³⁺

) с интенсивной фотолюминесценцией

102

Рыскулов А.Е., Иванов И.А., Кислицин С.Б., Углов В.В., Здоровец М.В. Влияние облучения тяжелыми ионами Ni

¹²⁺

на радиационное дефектообразование в керамиках BeO

110

Нурахметов Т.Н., Салиходжа Ж.М., Доломатов M.Ю., Жунусбеков А.М., Кайнарбай А.Ж., Дауренбеков Д.Х., Балтабеков А.С., Садыкова Б.М., Жанылысов К.Б., Юсупбекова Б.Н. Зонная структура и оптические спектры смешанных сульфатов щелочных металлов

117

Ногай А.А., Стефанович С.Ю., Салиходжа Ж.М., НогайА.С. Проводящие и диэлектрические свойства Na

₃

Sc

₂

(PO

₄

)

₃

128

Карипбаев Ж.Т., Мусаханов Д.А., Лисицын В.М., Голковский М.Г., Лисицына Л.А., Алпысова Г.К., Тулегенова А.Т., Акылбеков А.Т., Даулетбекова A.К., Балабеков К.Н., Козловский А., Усеинов А. Синтез, исследование структуры ИАГ и ИАГГ люминофоров в поле радиации

138

Касенов Д., Абуова А.У., Инербаев Т.М., Абуова Ф.У., Каптагай Г.А. Моделирование как метод научного познания физико-химических процессов

147

Еримбетова Д.С., Степаненко В.Ф., Видергольд А.В., Жумадилов К.Ш. Современное состояние исследований концентрации радона

153

Фаиз А.С., Абуова Ф.У., Шәкен Н., Абуова А.У., Джунисбекова Д.А., Байман Г.Б. BiCuSeO оксиселенид как новый перспективный термоэлектрический материал

160

МРНТИ 29.19.24

А.С. Фаиз

¹

, Ф.У. Абуова

¹

, Н. Шәкен

¹

, А.У. Абуова

¹

, Д.А. Джунисбекова

¹

, Г.Б. Байман

²

1

Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетi, Нұр-Сұлтан, Қазақстан

2

М. Тынышбаев атындағы көлiк және коммуникация академиясы, Алматы, Қазақстан (E-mail: Fatika_82@mail.ru)

BiCuSeO оксиселенид - жаңа келешегi жоғары термоэлектрлiк материал ретiнде

Аңдатпа: Жоғары сапалы жаңа термоэлектрикалық материалдарды жылдам табу үшiн Гейслер қорытпаларының теориялық зерттеулерi жүргiзiледi, сонымен қоса болжамды оксид материалдарын модельдеу жүргiзiледi. Металл оксидiнiң термоэлектрлiк материалдарының артықшылығы төмен бағасында және олардың синтез әдiсiнiң салыстырмалы қарапайымдылығы болып келедi. Сонымен қоса металлоксидтi термоэлектриктер жоғары температураларда тұрақтылық қасиетiне ие, корозияға ұшырамайды және оттегiнiң әсерiнен қосымша қорғанысты қажет етпейдi.

Түйiн сөздер: Жылуды электрге тiкелей түрлендiру, баламалы энергетика, термоэлектрлiк материалдар, тығыздық функционалы әдiсi, Больцманның теориясы

DOI: https://doi.org/10.32523/2616-68-36-2019-128-3-160-165 Соңғы онжылдықта термоэлектрикалық материалдарды зерттеу осы материалдардың практикалық әлеуетi, баламалы энергия көздерiнiң бiрi болып табылады және автоматты, қашықтағы жүйелер мен құрылғыларды ұзақ мерзiмдi энергиямен жабдықтаудың iс жүзiндегi жалғыз жолы бола отырып, өзiне көптеген ғалымдар мен инженерлердiң назарын аудартыр отыр. Қазiргi уақытта өнеркәсiптiк энергияның 50% -ы жылу түрiнде жоғалады. Егер кем дегенде энергоресурстардың тiптi аз бөлiгiнiң өзi қысқартылса да, үлкен энергия үнемдеуге қол жеткiзуге болады. Термоэлектрлiк материалдарды осындай мақсаттар үшiн пайдалануға болады, өйткенi олар температура градиентiнiң әсерiнен электр энергиясын өндiре алады. Жылуды электр энергиясына түрлендiру үшiн термоэлектрлiк материалдардың тиiмдiлiгi өлшемсiз параметр бойынша сипатталған, оны сапалық деп атайды (ZT), оны былай табады

ZT =S

²

σT/k

Мұнда S, k, σ - Зеебек коэффициентi, тиiсiнше электр және жылуөткiзгiштiк болып табылады. Сонымен қоса S

²

σ көбейтiндiсiн күш факторы деп те атайды. Сәйкесiнше жылуды электр энергиясына тиiмдi түрлендiру үшiн материал Зеебек коэффициентiнiң, электр өткiзгiштiк, кiшiгiрiм жылуөткiзгiштiктiң үлкен мәндерiне ие болу керек.

Сапа коэффициентiн арттыру үшiн пайдаланатын ұғымдар мен технологиялар: зоналар құрылымының өзгерiсi [1, 2], зоналардың әсерлесуi [3, 4], кванттық шектелу аумағы [5], Зеебек коэффициентiн арттыру үшiн электрондарды энергия деңгейiмен сүзу [6], наноқұрылым [7], фонондық жылуөтiмдiлiгiн азайту үшiн және т.б. барлық өлшемдер қажет болады.

Термоэлектрлiк материалдар қалыпты температурасына сай үшке бөлiнедi [9-11]: төмен

температуралы (200-400К) - висмут халькогинидтерi (Bi-Sb-Te, Bi-Te-Se, және Bi-S)

[12]; орташа температуралы (200-400К) - халькогинидтер (PbTe, PbSe, және PbS) [13],

4 топ элементтерiмен магнийдiң қосындысы (Mg-Si-Sn) [4,19], скуттерудиттер, Гейслер

ерiтiндiлерi мен клатраттар және жоғары температуралы ( > 900K) - SiGe және Зинтель

фазалары [14]. Жоғарыда көрсетiлген қосылыстардың көбiсi өзiнiң құрамында ауыр

металдар, сирек және қымбат элементтерi бар болуымен ерекшеленедi, сонымен қоса

жоғары температураларда бөлек компоненттер бөлiнiп, тотықталынып, қайнап және ери

алады. Сонда термоэлектрлiк материалдар ретiнде қолжетiмдi, тұрақты әрi арзан болатын

элементтер қолданылады, мысалы: SrTiO

₃

, NaCo, CaCo және т.б. [15].

А.С. Фаиз, Ф.У. Абуова, Н. Шәкен, А.У. Абуова, Д.А. Джунисбекова, Г.Б. Байман

Bi

₂

Te

₃

және PbTe термоэлектрлiк материалдардың сапасы коммерциялық талаптарды қанағаттандырады, бiрақ экологиялық қырамы және материалдардың жоғары құны жағынан олардың тартымдылығы төмендейдi. Сонымен қатар, белгiлi бiр озық тәжiрибелер мен синергетикалық тәсiлдердiң пайда болуы, олардың өз потенциалын әлi жоғалтпағандығын көрсетедi, атап айтқанда Bi-Sb-Te [13], AgPb

_m

SbTe

_m+2

нанонүктелер [7], иерархиялық архитектуралар PbTe-SrTe-Na және т.б. қосылыстар рекордтық термоэлектрлiк өнiмдiлiктi көрсетедi [16].

Бұл қосылыстардың қол жеткiзiлген жоғары қарқынына қарамастан, осындай жоғары өнiмдiлiгi бар термоэлектрлiк генераторлар туралы әлi күнге дейiн ешқандай мәлiмет жоқ. Сонымен, термоэлектрлiк қасиетi өте жақсы тағы бiр қосылысқа көңiл аударып көрейiк. BiCuSeO қосылысы 650К температурадан жоғары болғанда сапасы 1-ге дейiн жетедi және 950К температурада бiрқалыпты 1,4-ке дейiн артатындығы байқалған [17].

Берiктiк қисығы мен температура осiнiң ауданы ретiнде алынған орташа берiктiк өрiстiк шарттарға бейiмдiлiгiн бағалауға арналған ыңғайлы сипаттама болып табылады. BiCuSeO орташа берiктiгi қарапайым термоэлектриктердiң орташа берiктiгiнен асып түсетiндiгi көрiнiп тұр. Сонымен қатар, ауыр металдар негiзiндегi термоэлектрлiк материалдармен салыстырғандар, BiCuSeO улағыш емес, салыстырмалы түрде арзан элементтерден тұрады, бұл қасиеттер осы қосылыстың жарамсыз жылуды қайта өңдеуге арналған генераторларда термоэлектрлiк материалдар жасауға арналған өте жақсы үмiткер бола алатындығын көрсетедi.

BiCuSeO қосылысының жылуөткiзгiштiк қасиетi айтарлықтай төмен болып келедi, сондықтан оның берiктiлiгiн арттырудың ең тиiмдi әдiсi электрөткiзгiштiктi оптимизациялау болып табылады. Бөлме температурасында заряд тасымалдаушылардың концентрациясы 10

¹⁸

см

⁻³

тең, яғни 10

¹⁹

- 10

²⁰

см

⁻³

оптималды шамасынан төмен [18].

Зеебектiң оң коэффициентi заряд тасымалдаушылардың кемтiктер болып табылатындығы көрсетедi, сол себептi олардың санын арттыру керек болады. Зоналық құрылымды есептеу кезiнде Cu - Se қатты гибридтенуi әсерiнен BiCuSeO «иондық» моделi бойынша сипаттауға мүмкiн болмауына қарамастан, бұл моделдi BiCuSeO қозғалысын оны допирлеу кезiндегi көрiнiсi үшiн қолдануға болады. Валенттiлiгi < 3 оң элементтер Bi орнына p-қоспа ретiнде, ал валеттiгiндегi < 1 элементтер Cu атомын орнын алмастыра алады. Se мен O үшiн терiс зарядты валенттiк > 2 болу керек, ол кейбiр қасиеттермен байланысты [19].

Осылайша, Bi

1−x

M

x

CuSeO қосылысының электрлiк тасымалдау қасиеттерiн арттыру үшiн валенттiгi 2+ (M

²⁺

) болатын қосылыстардың көп мөлшерi зерттелiндi.

Эксперименттiк үлгiлерде поликристалды BiCuSeO қосылысының барлық тасымалдау қасиеттерi бiр бағытта өлшенедi, өйткенi үлгi түйiршiктердiң (зерна) созымдылығына, ал ол өз кезегiнде құраушылары әр түрлi бағытта өлшенген кездегi берiктiктiң 25- 30%-ға бұрмалануына әкеп соғатын қабатты құрылымды көрсетедi. BiCuSeO қосылысын қоспалау кезiнде электрлiк тасымалдау қасиеттерi жартылай өткiзгiштiктен металдық түрге ауыстырылады. Ең жоғары электрөткiзгiштiк 0,125 Ba үлгiлерi үшiн алынған. Ең төменгi электрөткiзгiштiк Mg үшiн алынған. M

²⁺

қоспалауы Зеебек коэффициентiн Bi- CuSeO үшiн заряд тасымалдаушылардың артуымен байланысты 350 мкВ·К

⁻¹

(300К) - 425 мкВ·К

⁻¹

(923К)-дан 69 мкВ·К

⁻¹

-ге дейiн (300К), 0,125 Ba үшiн 167 мкВ·К

⁻¹

(923К )-ге дейiн төмендетедi. Жылуөткiзгiштiктiң төмендеуi Кэллэуэй моделi (Callaway model) бойынша түсiндiрiледi, қатты ерiтiндiлердегi шашыраудың нүктелiк ақаулары масса мен өлшемнiң әр түрлiлiгi мен қоспа атомы мен тор арасындағы атомаралық қос күштердiң айырмашылығымен байланысты. Сонымен қатар, фонондық жылуөткiзгiштiк бариймен қоспаланған үлгiлер үшiн түйiршiктердiң 200-400 нм-ге дейiн азаюы арқасында 923 К-де 0.25 Вт·м

⁻¹

К

⁻¹

дейiн төмендейдi.

Қабатты оксихалькогенидтермен қатар термоэлектрлiк материалдар ретiнде жақсы

келешегi бар қосылыстар ретiнде Гейслер қорытпаларын айтуға болады. Жартылай

өткiзгiштi Гейслер қорытпаларының жарты ғасырға жуық тарихы бар. Алғаш рет олар

1970 жылы синтездеп алынды [20], алайда зоналық құрылым мен тасымалдау қасиеттерiнiң

алғашқы зерттеулерi 20 жылдан кейiн жүргiзiле бастады. Қаiргi уақытқа дейiн белсендi

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы - Bulletin of L.N. Gumilyov ENU, 2019, 3(128)

зерттелетiн жартылай өткiзгiш Гейслер қорытпалары ретiнде C1

_b

құрылымы бар (жартылай-Гейслерлiк қорытпалар, half-Heusler alloys), MNiSn мен MCoSb (M = Ti, Zr, Hf) негiзiндегi қосылыстар алынады, олар 700 К-дан жоғары температурада практикалық қолдану үшiн келешегi бар термоэлектрлiк материалдар боп есептеледi. Бұл Гейслер қорытпалары өте кiшi зоналық жартылай өткiзгiштер болып табылады, жоғары Зеебек коэффициентiне S ие (MNiSn қосылысы үшiн -200-ден -400 µ В/К-ге дейiн) және электрлiк өткiзгiштiгiнiң σ жоғары мәнiне ие. MNiSn мен MCoSb қосылыстарының негiзгi кемшiлiгi - салыстырмалы түрде жоғары κ жылуөткiзгiштiгiнiң болуында (бөлме температурасында 10 Вт·м

^{− 1}

К

^{− 1}

). Соңғы 20 жыл бойы PF = S

²

σ термоэлектрлiк қуатының жоғары коэффициентiн сақтау кезiнде осы материалдардың жылуөткiзгiштiгiн төмендету үшiн көп күш салынды. MniSn негiзiндегi n-типтес қосылыс үшiн көптеген зерттеу топтары ZT ∼ 1 термоэлектрлiк берiкттiлiк мәнiн алғандығы туралы мәлiметтер бар. Ал ZT мәндерi MCoSb негiзiндегi p-типтес қосылыс үшiн тек ∼ 0,5-ке дейiн ғана жеткiзе алды.

Соңғы уақытқа дейiн L2

₁

құрылымы бар (толық Гейслер қорытпалары, full Heusler alloys) жартылай өткiзгiш Гейслер қорытпалары өкiлдерiнiң арасында термоэлектрлiк қасиеттерi жағынан Fe

₂

Val қорытпасына көңiл үлкен бөлiнiп отыр. n-типтес және p- типтес қосылыс үшiн 0,3-тен аспайтын ZT-ның салыстырмалы түрде төмен шамасына қарамастан, Fe

₂

Val зерттеуiне осы қорытпа негiзiндегi термоэлектрлiк материалдардың арзандылығына байланысты айтарлықтай назар аударылуды. 2007 жылы жапондық зерттеушiлер пайдаланылған газдағы жылу энергиясының рекуперациясы үшiн Fe

₂

Val негiзiндегi термоэлектрлiк модулдi жасап шығарғанын хабарлады [21]. MNiSn, MCoSb мен Fe

₂

Val Гейслер қорытпалары негiзiндегi термоэлектрлiк қорытпалармен қоса соңғы кездерi қарқынды түрде термоэлектрлiк қасиеттерi жоғары басқа да Гейслер қорытпаларына арналған эксперименттiк және теориялық зерттеулер жүргiзiлiп жатыр.

Эксперименттiк жұмыстар FeRSb (R = V, Nb) Гейслер қорытпасы негiзiндегi ZT ∼ 1 тең р-типтес материалдарды өңдеумен аяқталды, ал теориялық зерттеулер термоэлектрлiк қасиеттерiн эксперименттiк талдауға лайықты, темiр негiзiндегi кейбiр толық Гейслер қорытпаларын анықтауға мүмкiндiк бердi.

FeRSb қорытпаларын алғашқы жүйелiк зерттеулер көрсеткендей, олар тривиалды термоэлектрлiк қасиетке ие. 240-500 К интервалында өлшенген S Зеебек коэффициентi n-типтес жартылай өткiзгiш FeVSb үшiн -80 µ В/К-ден аспады, FeNbSb үшiн нөлге жуық болды. FeNbSb салыстырмалы түрде жоғары ρ электрлiк кедергiсiмен (T = 300 K кезiнде

∼ 140 м Ω ·см) сипатталатынын ескере отырып, FeNbSb теңгерiлген жартылай өткiзгiш болуы мүмкiн деп болжам айтылды. S пен ρ допирлеуге сезiмтал болуына қарамастан, осы материалдардың жоғары жылуөткiзгiштiгi (T = 300 K кезiнде ∼ 15 Вт·м

^{− 1}

К

^{− 1}

) көптеген ғалымдарға ZT-ның жоғары мәнiн алуға мүмкiндiк бермей отыр. ZT арттыруды елеулi жетiстiкке Zou et al. [22 ] жұмысы қол жеткiздi, онда FeVSb құрамында ванадийдiң артуы әсерiнен Зеебек коэффициентiнiң -175 µ В/К дейiн өсуi көрсетiлдi, ал металдық қоспа жасап шығару әдiсi жылуөткiзгiштiктi азайтуға мүмкiндiк бередi. Нәтижесiнде, Т

= 573 К температурада FeV

_1,15

Sb үлгiсiнде ZT ≈ 0,31 тең мәнi алынды. Сол сияқты ZT мәндерi кейiнгi кесектi ұсақтауымен левитациялық балқыту әдiсiмен және ұнтақты ұшқынды плазмалық бiрiктiру әдiсiмен нығайту арқылы алынған стехиометриялық FeVSb үшiн де алынды. Қорытпалар мен қосылыстың қатты ерiтiндiлерiнде кiшкене радиусы бар

«жеңiл» атомды үлкен радиустағы «ауыр» атоммен ауыстыру кристалдық торда локальдi кернеудiң, сонын салдарынан фонондар шашырауының қосымша центрлерiнiң пайда болуына әкеп соғатынын ескерiлiп, көптеген жұмыстарда V элементiн Nb-мен ауыстырудың FeV

_1−x

Nb

_x

Sb жылуөткiзгiштiгiне әсерi зерттелдi. Мұндай алмастыру, FeV

_0,6

Nb

_0,4

Sb үлгiсiнiң жылуөткiзгiштiгiн, FeVSb үлгiсiнен екi есе кем, ∼ 5,5 Вт . м

^{− 1}

К

^{− 1}

мәнiне дейiн төмендетуге мүмкiндiк бередi екен. V- дi Nb-ге алмастыру тек жылуөткiзгiштiктiң төмендеуiне әкеп қоймай, FeV

_0,6

Nb

_0,4

Sb үлгiнiң электрлiк кедергiсiнiң өсуiне әкеп соғады ал ол ZT-ге керi әсерiн тигiзедi. Бұл n-типтi косылыстағы заряд тасымалдаушылардың концентрациясы, Fe

_1−x

Co

_x

V

_0,6

Nb

_0,4

Sb затында темiр атомдарын iшiнара кобальт

162

А.С. Фаиз, Ф.У. Абуова, Н. Шәкен, А.У. Абуова, Д.А. Джунисбекова, Г.Б. Байман

атомдарына ауыстырудың арқасында оптимизацияланады және ZT мәнiн х = 0,015-тен

∼ 0,33-ке өсiруге мүмкiндiк бердi.

Гейслердiң n-типтi термоэлектрлiк құймасында ZT мәнiн ∼ 0,33-ке дейiн жоғарылату фундаменталды маңызы көп екенi мәлiм, себебi, осы типтi өткiзгiштiктi жартылайөткiзгiш қосылыстарда ZT - нiң мәндерi бiрге жетедi. FeRSb құймаларының фундаменталды және практикалық тұрғыда маңызы артуының басты факторы болып, Зеебек коэффициентiнiң тек мәнiмен қоймай таңбасы да бұл қосылыстарда допирлеуге сезiмтал болуында. Бұл, басында p-типтi Гейслер құймаларына жоғары ZT ∼ 0,43 м?нiн FeV

_0,8

Ti

_0,4

Sb затында алуға мүмкiндiк бередi, ол сосын Fe(V

_0,6

Nb

_0,4

)

_1−x

Ti

_x

Sb затында ZT ∼ 0,8 дейiн жоғарылатылады және FeNbSb затының негiзiнде жасалған материалдарда рекордты ZT ≥ 1 мән, бастапқы қосылыстың, FeNbSb зоналық құрылымын оптимизациялауға бағытталған, комплексты допирлеу арқасында алынған. Допирлеу және стехиометрияны бақылау, оптималды құрамын анықтау үшiн зерттелетiн қосылыстардың тасымалдаушы қасиеттерiн оптимизациялануда қолданылады.

Әдебиеттер тiзiмi

1 Heremans, J.P., et al., Enhancement of Thermoelectric Efficiency in PbTe by Distortion of the Electronic Density of States. Science. - 2008. - Vol.321.- P. 554-557.

2 Heremans, J.P., B. Wiendlocha, and A.M. Chamoire, Resonant levels in bulk thermoelectric semiconductors.

Energy & Environmental Science.- 2012. - Vol.5. - P. 5510-5530.

3 Pei, Y., et al., Convergence of electronic bands for high performance bulk thermoelectrics. Nature. - 2011.- Vol. 473. - P. 66-69.

4 Liu, W., et al., Convergence of Conduction Bands as a Means of Enhancing Thermoelectric Performance of n-Type Solid Solutions. Physical Review Letters. - 2012. -Vol.108. - P. 166601.

5 Hicks, L.D., et al., Experimental study of the effect of quantum-well structures on the thermoelectric figure of merit. Physical Review B. - 1996. -Vol. 53.- P. R10493-R10496.

6 Heremans, J.P., C.M. Thrush, and D.T. Morelli, Thermopower enhancement in lead telluride nanostructures.

Physical Review B. 2004. -Vol. 70.- P. 115334.

7 Hsu, K.F., et al., Cubic AgPb: Bulk Thermoelectric Materials with High Figure of Merit. Science. - 2004.- Vol. 303. - P. 818-821.

8 Biswas, K., et al., High-performance bulk thermoelectrics with all-scale hierarchical architectures. Nature. - 2012. - Vol. 489. - P. 414-418.

9 Sootsman, J.R., D.Y. Chung, and M.G. Kanatzidis, New and old concepts in thermoelectric materials. Angew Chem Int Ed Engl. - 2009. -Vol. 48.- P. 8616-39.

10 Kanatzidis, M.G., Nanostructured Thermoelectrics: The New Paradigm? Chemistry of Materials. - 2010.- Vol.22. - P. 648-659.

11 Dresselhaus, M.S., et al., New Directions for Low-Dimensional Thermoelectric Materials. Advanced Materials.

- 2007. -Vol. 19. - P. 1043-1053.

12 Chung, D.Y., et al., CsBi(4)Te(6): A high-performance thermoelectric material for low-temperature applica- tions. Science. - 2000.- Vol. 287. - P. 1024-7.

13 Zhao, L.-D., et al., High thermoelectric performance via hierarchical compositionally alloyed nanostructures.

Journal of the American Chemical Society.- 2013.- Vol. 135. - P. 7364-7370.

14 Brown, S.R., et al., Yb14MnSb11: New high efficiency thermoelectric material for power generation. Chemistry of Materials. - 2006.- Vol. 18. - P. 1873-1877.

15 Koumoto, K., et al., Thermoelectric Ceramics for Energy Harvesting. Journal of the American Ceramic Society.

- 2013. -Vol. 96. - P. 1-23.

16 Zhao, L.-D., V.P. Dravid, and M.G. Kanatzidis, The panoscopic approach to high performance thermoelectrics.

Energy & Environmental Science.- 2014. - Vol. 7. - P. 251-268.

17 Sui, J., et al., Texturation boosts the thermoelectric performance of BiCuSeO oxyselenides. Energy & Envi- ronmental Science.- 2013. - Vol. 6. -P. 2916-2920.

18 Snyder, G.J. and E.S. Toberer, Complex thermoelectric materials. Nature materials.- 2008. - Vol. 7. - P.

105-114.

19 Zhao, L.-D., et al., BiCuSeO oxyselenides: new promising thermoelectric materials. Energy & Environmental Science. - 2014. - Vol. 7. - P. 2900-2924.

20 Jeitschko, W., Transition metal stannides with MgAgAs and MnCu2Al type structure. Metallurgical Trans- actions. - 1970. - Vol. 1. - P. 3159-3162.

21 Mikami, M., et al., Development of a Thermoelectric Module Using the Heusler Alloy Fe2VAl. Journal of

Electronic Materials. - 2009. - Vol. 38 . - P. 1121-1126.

Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ Хабаршысы - Bulletin of L.N. Gumilyov ENU, 2019, 3(128)

22 Minmin, Z., et al., Synthesis and thermoelectric properties of fine-grained FeVSb system half-Heusler com- pound polycrystals with high phase purity. Journal of Physics D: Applied Physics. - 2010. - Vol. 43. - P.

415-403.

А.С. Фаиз¹, Ф.У. Абуова¹, Н. Шакен¹, А.У. Абуова¹, Д.А. Джунисбекова¹, Г.Б. Байман²

1 Евразийский национальный университет имени Л.Н.Гумилев, Нур-Султан, Казахстан

2 Казахская академия транспорта и коммуникации им. М.Тынышбаева, Алматы, Казахстан BiCuSeO оксиселенид -как новый перспективный термоэлектрический материал

Аннотация. Для быстрого обнаружения новых термоэлектрических материалов высокого качества проводятся теоретические исследования сплавов Гейслера, а также моделирование прогнозируемых оксидных материалов.

Преимущества термоэлектрических материалов оксида металла заключаются в низкой цене и относительной простоте их метода синтеза. Кроме того, металлоксидные термоэлектрики обладают стойкими свойствами при высоких температурах, не подвергаются коррозии и не требуют дополнительной защиты от воздействия кислорода.

Ключевые слова:прямые преобразования тепла в электричество, альтернативная энергетика, термоэлектрические материалы, метод функционала плотности, теория Больцмана

A.S. Faiz¹, F.U. Abuova¹, N.Shaken¹, A.U.Abuova¹, D.A. Junisbekova¹, G.B.Baiman G.B.²

1L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan

2Kazakh Academy of Transport and Communications M.Tynyshpaeva, Almaty, Kazakhstan BiCuSeO oxyselenides: new promising thermoelectric materials

Abstract: For the rapid detection of new thermoelectric materials of high quality, theoretical studies of Geisler alloys are carried out, as well as modeling of the predicted oxide materials. The advantages of thermoelectric metal oxide materials are the low cost and relative simplicity of their synthesis method. In addition, metal oxide thermoelectrics have stable properties at high temperatures, are not subject to corrosion and do not require additional protection from the effects of oxygen.

Keywords: direct conversion of heat into electricity, alternative energy, thermoelectric materials, density functional method, Boltzmann theory

References

1 Heremans, J.P., et al., Enhancement of Thermoelectric Efficiency in PbTe by Distortion of the Electronic Density of States. Science,

321(5888): p. 554-557 (2008).

2 Heremans, J.P., B. Wiendlocha, and A.M. Chamoire, Resonant levels in bulk thermoelectric semiconductors.

Energy & Environmental Science,

5(2): p. 5510-5530 (2012).

3 Pei, Y., et al., Convergence of electronic bands for high performance bulk thermoelectrics. Nature,

473(7345):

p. 66-69 (2011).

4 Liu, W., et al., Convergence of Conduction Bands as a Means of Enhancing Thermoelectric Performance of n-Type Solid Solutions. Physical Review Letters,

108(16): p. 166601 (2012).

5 Hicks, L.D., et al., Experimental study of the effect of quantum-well structures on the thermoelectric figure of merit. Physical Review B,

53(16): p. R10493-R10496 (1996).

6 Heremans, J.P., C.M. Thrush, and D.T. Morelli, Thermopower enhancement in lead telluride nanostructures.

Physical Review B,

70(11): p. 115334 (2004).

7 Hsu, K.F., et al., Cubic AgPb: Bulk Thermoelectric Materials with High Figure of Merit. Science,

303(5659):

p. 818-821 (2004).

8 Biswas, K., et al., High-performance bulk thermoelectrics with all-scale hierarchical architectures. Nature,

489(7416): p. 414-418 (2012).

9 Sootsman, J.R., D.Y. Chung, and M.G. Kanatzidis, New and old concepts in thermoelectric materials. Angew Chem Int Ed Engl,

48(46): p. 8616-8639 (2016).

10 Kanatzidis, M.G., Nanostructured Thermoelectrics: The New Paradigm? Chemistry of Materials,

22(3): p.

648-659 (2010).

11 Dresselhaus, M.S., et al., New Directions for Low-Dimensional Thermoelectric Materials. Advanced Materials,

19(8): p. 1043-1053 (2007).

12 Chung, D.Y., et al., CsBi(4)Te(6): A high-performance thermoelectric material for low-temperature applica- tions. Science,

287(5455): p. 1024-7 (2000).

13 Zhao, L.-D., et al., High thermoelectric performance via hierarchical compositionally alloyed nanostructures.

Journal of the American Chemical Society,

135(19): p. 7364-7370 (2013).

14 Brown, S.R., et al., Yb14MnSb11: New high efficiency thermoelectric material for power generation. Chemistry of Materials,

18(7): p. 1873-1877 (2006).

15 Koumoto, K., et al., Thermoelectric Ceramics for Energy Harvesting. Journal of the American Ceramic Society,

96(1): p. 1-23 (2013).

164

А.С. Фаиз, Ф.У. Абуова, Н. Шәкен, А.У. Абуова, Д.А. Джунисбекова, Г.Б. Байман

16 Zhao, L.-D., V.P. Dravid, and M.G. Kanatzidis, The panoscopic approach to high performance thermoelectrics.

Energy & Environmental Science,

7(1): p. 251-268 (2014).

17 Sui, J., et al., Texturation boosts the thermoelectric performance of BiCuSeO oxyselenides. Energy & Envi- ronmental Science,

6(10): p. 2916-2920 (2013).

18 Snyder, G.J. and E.S. Toberer, Complex thermoelectric materials. Nature materials,

7(2): p. 105-114 (2008).

19 Zhao, L.-D., et al., BiCuSeO oxyselenides: new promising thermoelectric materials. Energy & Environmental Science,

7(9): p. 2900-2924 (2014).

20 Jeitschko, W., Transition metal stannides with MgAgAs and MnCu2Al type structure. Metallurgical Trans- actions,

1(11): p. 3159-3162 (1970).

21 Mikami, M., et al., Development of a Thermoelectric Module Using the Heusler Alloy Fe2VAl. Journal of Electronic Materials,

38(7): p. 1121-1126 (2009).

22 Minmin, Z., et al., Synthesis and thermoelectric properties of fine-grained FeVSb system half-Heusler com- pound polycrystals with high phase purity. Journal of Physics D: Applied Physics,

43(41): p. 415403 (2010).

Авторлар туралы мәлiмет:

Фаиз А.С. - Ядролық физика, жаңа материалдар және технологиялар халықаралық кафедрасының

"Наноматериалдар және нанотехнологиялар" мамандығының I курс магистранты, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия үлттық университетi, Қажымұқан көш. 13, Нұр - Сүлтан , Қазақстан.

Әбуова Ф.У. – ядролық физика, жаңа материалдар және технологиялар халықаралық кафедрасының доцент м.а., Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетi, Қ.Мұңайтпасов көшесi 13, Нұр-Сұлтан, Қазақстан.

Шәкен Н.- техникалық физика кафедрасының 6М072300-Техникалық физика мамандығының 1 - курс магистранты, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетi, Қ.Мұңайтпасов көшесi 13, Нұр-Сұлтан, Қазақстан.

Әбуова А.У. – техникалық физика кафедрасының доцент м.а., Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетi, Қ.Мұңайтпасов көшесi 13, Нұр-Сұлтан, Қазақстан.

Джунисбекова Д.А. – техникалық физика кафедрасының инженерi, техника ғылымдарының магистрi, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетi, Қ.Мұңайтпасов көшесi 13, Нұр-Сұлтан, Қазақстан.

Байман Г.Б. - Тынышбаев атындағы көлiк және коммуникация академиясының аға оұтушысы, Алматы, ҚазаҚстан.

Фаиз А.С. - Магистрант 1 курса по специальности "Наноматериалы и нанотехнологии" кафедры международная кафедра ядерной физики, новых материалов и технологий, Евразийский национальный университет имени Л.Н.Гумилева, ул.К.Мунайтпасова 13, Нур-Султан, Казахстан.

Faiz А.S. - master of 1 course of specialty "Nanomaterials and nanotechnologies" at the international department of nuclear physics, new materials and technologies, L.N.Gumilyov Eurasian National University, 13 Munaitpasov str., Nur- Sultan, Kazakhstan.

Abuova F.U. – acting associate professor at the international department of nuclear physics, new materials and technologies, L.N.Gumilyov Eurasian National University, 13 Munaitpasov str., Nur-Sultan, Kazakhstan.

Shaken N. - master of 1 course of specialty 6М072300-Technical physics at the department of technical physics, L.N.Gumilyov Eurasian National University, 13 Munaitpasov str., Nur-Sultan, Kazakhstan.

Abuova A.U. – acting associate professor at the department of technical physics, L.N.Gumilyov Eurasian National University, 13 Munaitpasov str., Nur-Sultan, Kazakhstan.

Junisbekova D.A. – engineer at the department of technical physics, master of technical sciences , L.N.Gumilyov Eurasian National University, 13 Munaitpasov str., Nur-Sultan, Kazakhstan.

Байман Г.Б.- Senior lecturer of the Kazakh Academy of transport and communication named after M. Tynyshbayev, Almaty, Kazakhstan.

Поступила в редакцию 30.04.2019

«Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетiнiң Хабаршысы. Физика. Астрономия сериясы» журналында мақала жариялау ережесi

Журнал редакциясы авторларға осы нұсқаулықпен толық танысып, журналға мақала әзiрлеу мен дайын мақаланы журналға жiберу кезiнде басшылыққа алуды ұсынады. Бұл нұсқаулық талаптарының орындалмауы сiздiң мақалаңыздың жариялануын кiдiртедi.

1.Журнал мақсаты. Физика мен астрономия салаларының теориялық және эксперементалды зерттелулерi бойынша мұқият тексеруден өткен ғылыми құндылығы бар мақалалар жариялау.

2. Баспаға (барлық жариялаушы авторлардың қол қойылған қағаз нұсқасы және электронды нұсқа) журналдың түпнұсқалы стильдiк файлының мiндеттi қолданысымен LaTeX баспа жүйесiнде дайындалған Tex- пен Pdf- файлындағы жұмыстар ұсынылады. Стильдiк файлдыbulphysast.enu.kz журнал сайтынан жүктеп алуға болады.

Сонымен қатар, автор(лар) iлеспе хат ұсынуы керек.

3. Автордың қолжазбаны редакцияға жiберуi мақаланың Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетiнiң хабаршысында басуға келiсiмiн, шетел тiлiне аударылып қайта басылуына келiсiмiн бiлдiредi. Автор мақаланы редакцияға жiберу арқылы автор туралы мәлiметтiң дұрыстығына, мақала көшiрiлмегендiгiне (плагиаттың жоқтығына) және басқа да заңсыз көшiрмелердiң жоқтығына кепiлдеме бередi.

4.Мақаланың көлемi 18 беттен аспауға тиiс (6 беттен бастап).

ҒТАМРК http://grnti.ru/

Автор(лар)дың аты-жөнi

Мекеменiң толық атауы, қаласы, мемлекетi (егер авторлар әртүрлi мекемеде жұмыс жасайтын болса, онда әр автор мен оның жұмыс мекемесi қасында бiрдей белгi қойылу керек)

Автор(лар)дың Е-mail-ы Мақала атауы

Аңдатпа(100-200 сөз; күрделi формулаларсұзсыз, мақаланың атауын мейлiнше қайталамауы қажет; әдебиеттерге сiлтемелер болмауы қажет; мақаланың құрылысын (кiрiспе мақаланың мақсаты/ мiндеттерi /қарастырылып отырған сұрақтың тарихы /зерттеу /әдiстерi нәтижелер/талқылау, қорытынды) сақтай отырып, мақаланың қысқаша мазмұны берiлуi қажет).

Түйiн сөздер (6-8 сөз не сөз тiркесi. Түйiн сөздер мақала мазмұнын көрсетiп, мейлiнше мақала атауы мен аннотациядағы сөздердi қайталамай, мақала мазмұнындағы сөздердi қолдану қажет. Сонымен қатар, ақпараттық- iздестiру жүйелерiнде мақаланы жеңiл табуға мүмкiндiк беретiн ғылым салаларының терминдерiн қолдану қажет).

Негiзгi мәтiн мақаланың мақсаты/ мiндеттерi/ қарастырылып отырған сұрақтың тарихы, зерттеу әдiстерi, нәтижелер/талқылау, қорытынды бөлiмдерiн қамтуы қажет.

5. Таблица, суреттер – Жұмыстың мәтiнiнде кездесетiн таблицалар мәтiннiң iшiнде жеке нөмiрленiп, мәтiн көлемiнде сiлтемелер түрiнде көрсетiлуi керек. Суреттер мен графиктер PS, PDF, TIFF, GIF, JPEG, BMP, PCX форматындағы стандарттарға сай болуы керек. Нүктелiк суреттер кеңейтiлiмi 600 dpi кем болмауы қажет.

Суреттердiң барлығы да айқын әрi нақты болуы керек.

Мақаладағыформулалартек мәтiнде оларға сiлтеме берiлсе ғана номерленедi.

Жалпы қолданыста бараббревиатуралар менқысқартулардан басқалары мiндеттi түрде алғаш қолданғанда түсiндiрiлуi берiлуi қажет.Қаржылай көмек туралыақпарат бiрiншi бетте көрсетiледi.

6. Жұмыста қолданылған әдебиеттер тек жұмыста сiлтеме жасалған түпнұсқалық көрсеткiшке сай (сiлтеме беру тәртiбiнде немесе ағылшын әлiпбиi тәртiбi негiзiнде толтырылады) болуы керек. Баспадан шықпаған жұмыстарға сiлтеме жасауға тұйым салынады.

Сiлтеменi беруде автор қолданған әдебиеттiң бетiнiң нөмiрiн көрсетпей, келесi нұсқаға сүйенiңiз дұрыс: тараудың номерi, бөлiмнiң номерi, тармақтың номерi, теораманың (лемма, ескерту, формуланың және т.б.) номерi көрсетiледi.

Мысалы: қараңыз [3; § 7, лемма 6]», «...қараңыз [2; 5 теорамадағы ескерту]». Бұл талап орындалмаған жағдайда мақаланы ағылшын тiлiне аударғанда сiлтемелерде қателiктер туындауы мүмкiн.

Әдебиеттер тiзiмiн рәсiмдеу мысалдары

1 Воронин С. М., Карацуба А. А. Дзета-функция Римана. –М: Физматлит, –1994, –376 стр. –кiтап

2 Баилов Е. А., Сихов М. Б., Темиргалиев Н. Об общем алгоритме численного интегрирования функций многих переменных // Журнал вычислительной математики и математической физики –2014. –Т.54. № 7. –С. 1059-1077. - мақала

3 Жубанышева А.Ж., Абикенова Ш. О нормах производных функций с нулевыми значениями заданного набора линейных функционалов и их применения к поперечниковым задачам // Функциональные пространства и теория приближения функций: Тезисы докладов Международной конференции, посвященной 110-летию со дня рождения академика С.М.Никольского, Москва, Россия, 2015. – Москва, 2015. –С.141-142. –конференция еңбектерi 4 Нуртазина К. Рыцарь математики и информатики. –Астана: Каз.правда, 2017. 19 апреля. –С.7. –газеттiк мақала 5 Кыров В.А., Михайличенко Г.Г. Аналитический метод вложения симплектической геометрии // Cибирские электронные математические известия –2017. –Т.14. –С.657-672. doi: 10.17377/semi.2017.14.057. – URL:

http://semr.math.nsc.ru/v14/p657-672.pdf. (дата обращения: 08.01.2017). -электронды журнал

7. Әдебиеттер тiзiмiнен соң автор өзiнiң библиографикалық мәлiметтерiн орыс және ағылшын тiлiнде (егер мақала қазақ тiлiнде орындалса), қазақ және ағылшын тiлiнде (егер мақала орыс тiлiнде орындалса), орыс және қазақ тiлiнде (егер мақала ағылшын тiлiнде орындалса) жазу қажет. Соңынан транслиттiк аударма мен ағылшын тiлiнде берiлген әдебиеттер тiзiмiнен соң әр автордың жеке мәлiметтерi (қазақ, орыс, ағылшын тiлдерiнде – ғылыми атағы, қызметтiк мекенжайы, телефоны, e-mail-ы) берiледi.

8. Редакцияға түскен мақала жабық (анонимдi) тексеруге жiберiледi. Барлық рецензиялар авторларға жiберiледi.

Автор (рецензент мақаланы түзетуге ұсыныс берген жағдайда) үш күн аралығында қайта қарап, қолжазбаның түзетiлген нұсқасын редакцияға қайта жiберуi керек. Рецензент жарамсыз деп таныған мақала қайтара қарастырылмайды. Мақаланың түзетiлген нұсқасы мен автордың рецензентке жауабы редакцияға жiберiледi.

А.С. Фаиз, Ф.У. Абуова, Н. Шәкен, А.У. Абуова, Д.А. Джунисбекова, Г.Б. Байман

9. Төлемақы.Басылымға рұқсат етiлген мақала авторларына төлем жасау туралы ескертiледi. Төлем көлемi 2018 жылы 4500 тенге – ЕҰУ қызметкерлерi үшiн және 5500 тенге басқа ұйым қызметкерлерiне.

Реквизиты:

1)РГП ПХВ "Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО "Банк ЦентрКредит"

БИК банка: KCJBKZKX ИИК: KZ978562203105747338 Кбе 16

Кпн 859- за статью

2)РГП ПХВ "Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО "Bank RBK"

Бик банка: KINCKZKA ИИК: KZ498210439858161073 Кбе 16

Кпн 859 - за статью

3)РГП ПХВ "Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО "ForteBank"

БИК Банка: IRTYKZKA ИИК: KZ599650000040502847 Кбе 16

Кпн 859 - за статью

4)РГП ПХВ "Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева МОН РК АО "Народный Банк Казахстан"

БИК Банка: HSBKKZKX ИИК: KZ946010111000382181 Кбе 16

Кнп 859.

"За публикацию в Вестнике ЕНУ ФИО автора"