Л.Н. ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТIНІҢ
ХАБАРШЫСЫ ВЕСТНИК
ЕВРАЗИЙСКОГО НАЦИОНАЛЬНОГО
УНИВЕРСИТЕТА ИМ. Л.Н. ГУМИЛЕВА
BULLETIN
L.N. GUMILYOV of EURASIAN NATIONAL
UNIVERSITY
САЯСИ ҒЫЛЫМДАР. АЙМАҚТАНУ. ШЫҒЫСТАНУ. ТҮРКІТАНУ сериясы POLITICAL SCIENCE. REGIONAL STUDIES. ORIENTAL STUDIES.
TURKOLOGY Series
Серия ПОЛИТИЧЕСКИЕ НАУКИ. РЕГИОНОВЕДЕНИЕ. ВОСТОКОВЕДЕНИЕ.
ТЮРКОЛОГИЯ
№ 2 (127)/2019
1995 жылдан бастап шығады Founded in 1995 Издается с 1995 года
Жылына 4 рет шығады Published 4 times a year Выходит 4 раза в год
Нұр-Сұлтан, 2019
ISSN (Print)2616-6887
ISSN (Online) 2617-605X
Бас редакторы Нуртазина Р.А.
с.ғ.д., проф. (Қазақстан)
Бас редактордың орынбасары Нечаева Е.Л., с.ғ.к.,проф. (Қазақстан) Бас редактордың орынбасары Әбішева М.М., т.ғ.к., доцент (Қазақстан)
Редакция алқасы Абжаппарова Б.Ж. т.ғ.д. (Қазақстан) Азмуханова А.М. т.ғ.к. (Қазақстан) Анар Сомунгуоглу доцент (Түркия) Әбдуалиұлы Б. ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Әлібекұлы А. ф.ғ.к., доцент (Қазақстан) Әлиева С.К. т.ғ.к., проф. (Қазақстан) Бирюков С.В. с.ғ.д., проф. (Ресей) Габдулина Б.А. т.ғ.к., доцент (Қазақстан) Грегори Глиссон PhD д-ры, проф. (Германия)
Дәркенов К.Г. т.ғ.к. (Қазақстан)
Дронзина Т. с.ғ.д., проф. (Болгария) Дүйсембекова М.К. с.ғ.к.,доцент (Қазақстан) Жолдыбалина А.С. PhD д-ры, доцент (Қазақстан) Жолдасбекова А.Н. с.ғ.к., проф. (Қазақстан) Звонарева Л.У. т.ғ.д., проф. (Ресей)
Зимони Иштван проф. (Венгрия)
Ибраев Ш. ф.ғ.д., проф. (Қазақстан)
Ирфан Шахзад PhD д-ры (Пакистан)
Каиржанов А.К. ф.ғ.д., проф. (Қазақстан) Кайыркен Т.З. т.ғ.д., проф. (Қазақстан) Кожирова С.Б. с.ғ.д., проф. (Қазақстан)
Конкобаев К. ф.ғ.к., проф. (Қырғыз Республикасы) Копежанова Д.Е. PhD д-ры, доцент (Қазақстан)
Ласлу Марац PhD д-ры, проф. (Нидерланды)
Мандана Тишехьяр PhD д-ры (Иран)
Невская И.А. PhD д-ры (Германия)
Нұрбаев Ж.Е. т.ғ.к. (Қазақстан)
Октай Танрисевер PhD д-ры, проф. (Түркия) Оспанова А.Н. PhD д-ры, доцент (Қазақстан)
Пунит Гаур PhD д-ры, проф. (Индия)
Пауло Ботта PhD д-ры, проф. (Аргентина)
Рыстина И.С. PhD д-ры (Қазақстан)
Сеит Али Авджу PhD д-ры (Түркия)
Сомжүрек Б.Ж. т.ғ.к., доцент (Қазақстан) Тәштемханова Р.М. т.ғ.д., проф. (Қазақстан)
Хасрет Чомак PhD д-ры, проф. (Түркия)
Шаймердинова Н.Г. ф.ғ.д., проф. (Қазақстан)
Редакцияның мекенжайы: 010008, Қазақстан, Нұр-Сұлтан қ., Сәтпаев к-сі, 2, 349 б.
Тел.: +7(7172) 709-500 (ішкі 31-434)
E-mail: vest_polit@enu.kz, web-site:http://bulpolit.enu.kz/
Жауапты хатшы, компьютерде беттеген: Е.А. Изтелеуова Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің хабаршысы.
САЯСИ ҒЫЛЫМДАР. АЙМАҚТАНУ. ШЫҒЫСТАНУ. ТҮРКІТАНУ сериясы
Меншіктенуші: ҚР БҒМ «Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті» ШЖҚ РМК
Қазақстан Республикасының Ақпарат және коммуникациялар министрлігінде тіркелген. 25.05.18 ж. № 17125- Ж -тіркеу куәлігі
Мерзімділігі: жылына 4 рет Тиражы: 35 дана
Типографияның мекенжайы: 010008, Қазақстан, Нұр-Сұлтан қ., Қажымұқан к-сі,13/1, тел.: +7(7172)709-500 (ішкі 31-434)
© Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Editor-in-Chief Roza Nurtazina
Doctor of Political Sciences, Prof. (Kazakhstan)
Deputy Editor-in-Chief Yelena Nechayeva, Can. of Political Sciences, Prof. (Kazakhstan) Deputy Editor-in-Chief Madina Abisheva, Can. of Historical Sciences, Assoc.Prof. (Kazakhstan)
Editorial board
Bekzhan Abdualiuly Doctor of Philology, Prof. (Kazakhstan) Bibikhadisha Abzhapparova Doctor of Historical Sciences (Kazakhstan) Aiman Azmukhanova Can. of Historical Sciences (Kazakhstan) Akzhigit Alibekuly Can. of Philology, Assoc.Prof. (Kazakhstan) Saule Aliyeva Can. of Historical Sciences, Prof (Kazakhstan) Anar Somuncuoglu Assoc.Prof. (Turkey)
Sergey Biryukov Doctor of Political Sciences, Prof.(Russia) Kurmangali Darkenov Candidate of Historical Sciences (Kazakhstan) Tatyana Dronzina Doctor of Political Sciences, Prof.(Bulgaria) Maira Dyussembekova Can. of Political Sciences, Assoc.Prof.(Kazakhstan) Bagysh Gabdulina Can. of Historical Sciences, Assoc.Prof. (Kazakhstan) Gregory Glisson PhD, Prof. (Germany)
Hasret Çomak PhD, Prof. (Turkey)
Shakir Ibrayev Doctorof Philology, Prof. (Kazakhstan) Irfan Shahzad PhD (Pakistan)
Abai Kairzhanov Doctor of Philology, Prof. (Kazakhstan)
Tursynkhan Kaiyrken Doctor of Historical Sciences, Prof. (Kazakhstan) Kadyraly Konkobayev Can. of Philology, Prof. (Kyrgyzstan)
Svetlana Kozhirova Doctor of Political Sciences, Prof. (Kazakhstan) Danagul Kopezhanova PhD, Assoc.Prof. (Kazakhstan)
László Marácz PhD, Prof. (Netherlands)
Mandana Tishehyar PhD in International Studies (Iran) Irina Nevskaya PhD (Germany)
Zhaslan Nurbayev Candidate of Historical Sciences (Kazakhstan), Aigerim Ospanova PhD, Assoc.Prof. (Kazakhstan)
Oktay Tanrısever PhD, Prof. (Turkey) Punit Gaur PhD, Prof. (India) Paulo Botta PhD, Prof. (Argentina) Indira Rystina PhD (Kazakhstan) Seyit Ali Avcu PhD (Turkey)
Baubek Somzhurek Can. of Historical Sciences, Assoc.Prof.(Kazakhstan) Raihan Tashtemkhanova Doctor of Historical Sciences, Prof. (Kazakhstan) Nurila Shaymerdinova Doctor of Philology, Prof. (Kazakhstan)
Akbota Zholdasbekova Can. of Political Sciences, Prof. (Kazakhstan) Alua Zholdybalina PhD, Assoc.Prof. (Kazakhstan)
Lola Zvonareva Doctor of Historical Sciences, Prof. (Russia) Zimonyi István Prof. (Hungary)
Editorial address:2, Satpayev str., of.349, Nur-Sultan city, Kazakhstan, 010008 Теl.: +7(7172) 709-500 (ext. 31-434)
E-mail: vest_polit@enu.kz, web-site: http://bulpolit.enu.kz/
Responsible secretary, computer layout: Yelena Izteleuova
Bulletin of the L.N.Gumilyov Eurasian National University POLITICAL SCIENCE. REGIONAL STUDIES.
ORIENTAL STUDIES. TURKOLOGY Series
Owner: Republican State Enterprise in the capacity of economic conduct «L.N.Gumilyov Eurasian National University» Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan
Registered by Ministry of information and communication of Republic of Kazakhstan Registration certificate No. 17125-Ж from 25.05.2018
Periodicity: 4 times a year Circulation: 35 copies
Address of printing house: 13/1 Kazhimukan str., Nur-Sultan, Kazakhstan 010008; tel.: +7(7172) 709-500 (ext.31-
Главный редактор Нуртазина Р.А.
д.полит.н., проф. (Казахстан)
Зам. главного редактора Нечаева Е.Л., к.полит.н., проф. (Казахстан) Зам. главного редактора Абишева М.М., к.ист.н., доцент (Казахстан)
Редакционная коллегия
Абдуалиулы Б. д.ф.н., проф. (Казахстан)
Абжаппарова Б.Ж. д.ист.н. (Казахстан)
Азмуханова А.М. к.ист.н. (Казахстан)
Алибекулы А. к.ф.н., доцент(Казахстан)
Алиева С.К. к.ист.н., проф. (Казахстан)
Анар Сомунгуоглу доцент (Турция)
Бирюков С.В. д.полит.н., проф. (Россия)
Габдулина Б.А. к.ист.н., доцент (Казахстан)
Грегори Глиссон д-р PhD, проф. (Германия)
Даркенов К.Г. к.и.н. (Казахстан)
Дронзина Т. д.полит.н., проф. (Болгария)
Дюсембекова М.К. к.полит.н., доцент (Казахстан) Жолдыбалина А.С. д-р PhD, доцент (Казахстан) Жолдасбекова А.Н. к.полит.н., проф. (Казахстан)
Звонарева Л.У. д.ист.н., проф. (Россия)
Зимони Иштван проф. (Венгрия)
Ибраев Ш. д.ф.н., проф. (Казахстан)
Ирфан Шахзад д-р PhD (Пакистан)
Каиржанов А.К. д.ф.н., проф. (Казахстан)
Кайыркен Т.З. д.ист.н., проф. (Казахстан)
Кожирова С.Б. д.полит.н., проф. (Казахстан)
Конкобаев К. к.ф.н., проф. (Кыргызстан)
Копежанова Д.Е. д-р PhD, доцент (Казахстан)
Ласлу Марац д-р PhD, проф. (Нидерланды)
Мандана Тишехьяр д-р PhD (Иран)
Невская И.А. д-р PhD (Германия)
Нурбаев Ж.Е. к.и.н. (Казахстан)
Октай Танрисевер д-р PhD, проф. (Турция)
Оспанова А.Н. д-р PhD, доцент (Казахстан)
Пунит Гаур д-р PhD, проф. (Индия)
Пауло Ботта д-р PhD, проф. (Аргентина)
Рыстина И.С. д-р PhD (Казахстан)
Сеит Али Авджу д-р PhD (Турция)
Сомжурек Б.Ж. к.ист.н., доцент (Казахстан)
Таштемханова Р.М. д.ист.н., проф. (Казахстан)
Хасрет Чомак д-р PhD, проф. (Турция)
Шаймердинова Н.Г. д.ф.н., проф. (Казахстан)
Адрес редакции: 010008, Казахстан, г. Нур-Султан, ул. Сатпаева, 2, каб. 349 Тел.: +7(7172) 709-500 (вн. 31-434)
E-mail: vest_polit@enu.kz, web-site: http://bulpolit.enu.kz/
Ответственный секретарь, компьютерная верстка: Е.А. Изтелеуова Вестник Евразийского национального университета имени Л.Н.Гумилева.
Серия:ПОЛИТИЧЕСКИЕ НАУКИ. РЕГИОНОВЕДЕНИЕ. ВОСТОКОВЕДЕНИЕ. ТЮРКОЛОГИЯ Собственник: РГП на ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева» МОН РК Зарегистрирован Министерством информации и коммуникаций Республики Казахстан
Регистрационное свидетельство № 17125-Ж от 25.05.18 г.
Периодичность: 4 раза в год Тираж: 35 экземпляров
Адрес типографии: 010008, Казахстан, г. Нур-Султан, ул. Кажымукана, 13/1, тел.: +7(7172)709-500 (вн.31-434)
© Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева
МАЗМҰНЫ САЯСИ ҒЫЛЫМДАР
Айтбаев Д.Е., Габдулина Б.А. Үкіметтік емес сектордың мемлекет ісіне араласуының әлемдік тәжірибелері... 10 Арын Е.М., Арын Р.С. Мемлекеттік орган мен қоғамның коммуникативті қатынасының институционалды негіздері: қалыптастырудың қазақстандық тәжірибесі... 17 Байсултанова К.Ш. Қазіргі трансұлттық үдерістер және еліміздің ұлттық қауіпсіздігі... 31 Жанпейісова Қ.Д., Бюлегенова Б.Б., Габдулина Б.А. Рухани жаңғыру процесіндегі қоғамның саяси мәдениетінің қалыптасуы мен дамуы... 37 Ли Ян Шыңжаңдағы дін: тарих және қазіргі заман... 45 Насимов М.Ө. Ұлттық сана және оның негізгі түсініктері... 53 Өтеғұлов О.Ж., Бюлегенова Б.Б., Шерьязданова Г.Р. Ядролық баланс: таралу мен тежелу... 61 Тажибаев Р.И. АҚШ-тың Еуропа Одағына қатысты ұстанған саясаты... 69
АЙМАҚТАНУ
Мовкебаева Г.А., Бимагамбетова Ж.Т., Тогузбаева А.К., Юрлова Д.А. ЕО-ЕАЭС- СРЭБ: Еуразиялық кеңістіктегі энергетикалық саясатты дамытудағы акторлар мүдделері... 86 Шенин А.С., Оспанова А.Н., Изтелеуова Е.А. АҚШ Ауғанстанда: Американдық истеблишменттегі ішкі консенсустық жоқтығы және түсініксіз перспективалар... 93
ШЫҒЫСТАНУ
Ахметова А.Т., Әлібекұлы А. АСЕАН (ОШАЕА) мен Корея Республикасының экономикалық серіктестігі: даму үдерісі мен келешегі... 99 Еркін Ә.С., Абжаппарова Б.Ж. Оңтүстік Кореяның сыбайлас жемқорлыққа қарсы «OPEN»
бағдарламасы... 109 Ильясова З.С., Кенбаев Ш.О. Араб ұлты метаэтникалық қоғамдастық ретінде... 117 Кунанбаева Г.А., Кайыркен Т.З. Шынжаң өлкесіндегі буддизм ескерткіштері және оларды зерттеудегі қытай тарихнамасы... 126 Құрманғали Г.Қ. Судан мәдениетіндегі туризмнің орны: тарихы мен қазіргі жағдайы... 134 Таирова Н.Р. «Цифрлы Қазақстан» және «Цифрлы Жібек Жолының» жүзеге асырылуы. Бір шынжырдың түйіні: киберқауіпсіздіктің мәселелері... 142
ТҮРКІТАНУ
Әбдуәли Б. Қазақ тіліндегі Ә дыбысының шығу тарихы... 151 Алимбеков Р.Ж. Тарихи деректердегі Қорқыт және оның дәуірі... 157 Бастамитова А.Т. Түркі халықтарының жылқыға байланысты дәстүрлі ойындары... 165 Кусаинова А.Б. Түркі тілдеріндегі «итке» қатысты паремиялардың ерекшеліктері... 172 Сайпулла Моллақанағатұлы Қарахан мемлекеті тұсындағы алғашқы Құран аудармасы... 177 Ярыгин С.А., Каликов Р.К. Қазақстандағы ноғайлықтардың тарихының негізгі кезеңдері... 185
CONTENTS POLITICAL SCIENCE
Aitbayev D.E., Gabdulina B.A. Global experience of non-government sector participation in public
affairs... 10
Aryn Y.M., Aryn R.S. Institutional Fundamentals of Communicative Relations of State Bodies and Society: Experience of Kazakhstan... 17
Baisultanova Ch.K. Modern Transnational Processes and National Security of the Country... 31
Zhanpeiissova K.D., Byulegenova B.B., Gabdulina B.A. The formation and development of political culture in the process of spiritual revival of society... 37
Li Yang Religion in Xinjiang: history and present... 45
Nassimov М.О. National consciousness and its main concepts... 53
Otegulov O.J., Byulegenova B.B., Sheryazdanova G.R. Nuclear Balance: Spread and Deterrence... 61
Tazhibayev R.I. US policy towards the European Union... 69
REGIONAL STUDIES Movkebayeva G.A., Bimagambetova Zh.T., Toguzbayeva A.K., Yurlova D.A. Connecting EU-EAEU- SREB: interests of actors in development of energy policy on the Eurasian space... 86
Shenin A.S., Ospanova A.N., Izteleuova Ye.A. US in Afghanistan: Unclear Perspectives and Lack of Consensus within the American Establishment... 93
ORIENTAL STUDIES Akhmetova A.T., Alibekuly A. Economic cooperation between ASEAN and Republic of Korea: development process and prospects... 99
Yerkin A., Abzhapparova B. South Korean anti-corruption program «OPEN»... 109
Ilyassova Z.S., Kenbayev Sh.O. The Arab nation as a meta-ethnic community... 117
Kunanbayeva G.A., Kairken T.Z. Buddhist monuments in the Xinjiang region and the historiography of their study... 126
Kurmangali G.K. The Role of Tourism in Sudanese Culture: History and the Contemporary Position... 134
Tairova N.R. «Digital Kazakhstan» and «Digital realization of Silk way» - main links of one chain: problems of cyber security... 142
TURKOLOGY Abdualiuly B. The history of sound ә (ӓ) in the Kazakh language... 151
Alimbekov R.Zh. Korkut and his era in historical sources... 157
Bastamitova A. Horse traditional games of Turkic peoples... 165
Kussainova A.B. Features of paremia on the basis “dog” in Turkic languages... 172
Saipulla Mollakanagatuly The first translation of the Koran in the Karakhanid state... 177
Yarygin S.A., Kalikov R.K. The main phases of the earliest Nogais’ history in Kazakhstan... 185
СОДЕРЖАНИЕ ПОЛИТИЧЕСКИЕ НАУКИ
Айтбаев Д.Е., Габдулина Б.А. Мировой опыт участия неправительственного сектора в государственных делах... 10 Арын Е.М., Арын Р.С. Институциональные основы коммуникативных отношений государственных органов и общества: казахстанская практика конструирования... 17 Байсултанова К.Ч. Современные транснациональные процессы и национальная безопасность cтраны... 31 Жанпейісова К.Д., Бюлегенова Б.Б., Габдулина Б.А. Становление и развитие политической культуры в процессе духовного возрождения общества... 37 Ли Ян Религия в Синьцзяне: история и современность... 45 Насимов М.О. Национальное сознание и ее основные понятия... 53 Өтеғұлов О.Ж., Бюлегенова Б.Б., Шерьязданова Г.Р. Ядерный баланс: распространение и сдерживание... 61 Тажибаев Р.И. Политика США по отношению к Европейскому Союзу... 69
РЕГИОНОВЕДЕНИЕ
Мовкебаева Г.А., Бимагамбетова Ж.Т., Тогузбаева А.К., Юрлова Д.А. Сопряжение ЕС- ЕАЭС-ЭПШП: интересы акторов в развитии энергетической политики на евразийском пространстве... 86 Шенин А.С., Оспанова А.Н., Изтелеуова Е.А. США в Афганистане: неясные перспективы и отсутствие консенсуса внутри американского истеблишмента... 93
ВОСТОКОВЕДЕНИЕ
Ахметова А. Т., Әлібекұлы А. Экономическое сотрудничество АСЕАН и Республики Корея:
процесс развития и перспективы... 99 Еркін Ә.С., Абжаппарова Б.Ж. Южнокорейская антикоррупционная программа «OPEN»... 109 Ильясова З.С., Кенбаев Ш.О. Арабская нация как метаэтническая общность... 117 Кунанбаева Г.А., Кайыркен Т.З. Буддийские памятники в Синьцзянском крае и историография их изучения... 126 Құрманғали Г.Қ. Место туризма в суданской культуре: история и современное состояние... 134 Таирова Н.Р. «Цифровой Казахстан» и «реализация цифрового Шёлкового пути» - звенья одной цепи: проблемы кибербезопасности... 142
ТЮРКОЛОГИЯ
Абдуалиулы Б. История возникновения звука ә (ӓ) в казахском языке... 151 Алимбеков Р. Ж. Коркыт и его эпоха в исторических источниках... 157 Бастамитова А.Т. Конные традиционные игры тюркских народов... 165 Кусаинова А.Б. Особенности паремий, относящихся к понятию «собака» в тюркских языках... 172 Сайпулла Моллаканагатулы Первый перевод Корана в Караханидском государстве... 177 Ярыгин С.А., Каликов Р.К. Основные этапы ранней истории ногайцев в Казахстане... 185
КОЛОНКА РЕДАКТОРА
Журнал «Вестник Евразийского национального университета им. Л.Н. Гумилева»
издается с 1995 года. В 2018 году, в результате его реорганизации, были cформированы 12 самостоятельных научных направлений - серий журнала.
Серия «Политические науки. Регионоведение. Востоковедение. Тюркология» научного журнала «Вестник Евразийского национального университета имени Л.Н.Гумилева»
выходит с 2018 года и является самостоятельным журналом со своим регистрационным номером, полученным в Министерстве информации и коммуникации РК, а также печатным и онлайн номерами ISSN.
Редакция видит миссию журнала в распространении информации об исследованиях в области социально-гуманитарных наук, способствующей процессу интеграции научных знаний и формированию мировоззрения управленцев новой формации, информационной и методической поддержке вовлеченных в издательский процесс авторов, редакторов, читателей, научных обществ и других заинтересованных лиц и организаций.
В нашей серии освещаются результаты фундаментальных и прикладных исследований, направленных на изучение системы мировой и региональной политики, внутренней и внешней политики современного Казахстана, государственного управления, социально- экономического развития, актуальных вопросов политической науки, истории и теории международных отношений, международной безопасности, мировых интеграционных процессов, проблем комплексного регионоведения и сравнительного страноведения, политических аспектов международных конфликтов, публичной дипломатии и т.д.
Пул авторов журнала географически разнообразен. Среди отечественных авторов, наряду с представителями высших учебных заведений Нур-Султана и Алматы, на страницах журнала выступают исследователи и преподаватели практически всех региональных политологических центров страны, в том числе университетов и институтов, таких как Евразийский научно-исследовательский институт, Казахский национальный университет имени аль-Фараби, Международный казахско-турецкий университет имени Х.А. Яссави, Карагандинский государственный университет имени Е.А. Букетова, Академия государственного управления при Президенте РК, Карагандинская академия МВД РК, Казахский агротехнический университет им. С. Сейфуллина, Университет С.
Демиреля, Чжэцзянский университет, АО «Өрлеу», Университет Центральной Флориды, Институт Евразийской интеграции, Казахский университет международных отношений и мировых языков имени Абылай хана, Институт мировых цивилизаций, Павлодарский государственный университет им. С.Торайгырова, Франкфуртский университет, Национальный университет обороны имени Первого Президента и др. Иностранных авторов представляют исследователи из таких стран, как США, Китай, Индия, Германия, Россия, Турция и др.
В состав редколлегии журнала входит 12 докторов политических, исторических и филологических наук, 12 кандидатов политических, исторических и философских наук и 14 PhD, которые представляют такие страны, как Россия, Кыргызстан, Германия, Нидерланды, Турция, Болгария, Венгрия, Пакистан, Индия, Аргентина.
За полтора года в пяти номерах журнала опубликовано 79 статей. Выходу в свет второго номера журнала за 2019 год, как и всех предыдущих выпусков, предшествовала серьезная и напряженная работа отдела научных изданий и редакционной коллегии.
Правила подготовки научных статей и условия их опубликования в выпусках нашей серии помещены на сайте журнала http://bulpolit.enu.kz/. Независимое рецензирование поступающих рукописей научных статей организовывают заместители главного редактора. Редакционная коллегия играет существенную роль в повышении качества публикаций и предотвращении случаев нарушения исследовательской и публикационной этики. Все статьи проходят процедуру проверки рукописи на предмет самостоятельности
выполнения через систему автоматической проверки на плагиат. Публикацию каждой статьи сопровождают аннотации на казахском, русском и английском языках. Тексты статей редактируются и корректируются.
Решение о публикации или отклонении статей редакционная коллегия принимает, основываясь на рецензии, а также исходя из тематических планов и приоритетов на ближайшие выпуски и степени загруженности редакционного портфеля. Срочность публикации материалов, принятых к рассмотрению, авторам не гарантируется. При отклонении статьи автору направляется мотивированное заключение c изложением оснований для отказа в публикации.
Начиная с данного номера, мы помещаем в журнал «Колонку редактора», которая будет отражать наиболее актуальные вопросы и стратегические задачи издания, а также рекомендации главного редактора серии «Политические науки. Регионоведение.
Востоковедение. Тюркология».
Напоминаем авторам о том, что правила и условия подготовки научных статей надо знать и твердо им следовать. Критерии для публикации научных статей помещаются в каждом номере журнала, также они имеются на сайте ЕНУ им. Л.Н. Гумилева. Следование данным правилам, в том числе требованиям по техническому, методологическому и библиографическому оформлению, не только ускоряет и улучшает процесс рецензирования и редактирования, но и сокращает необходимость дополнительной переписки с авторами и предоставления телефонных разъяснений со стороны наших менеджеров.
Отдел научных изданий и редакционная коллегия систематически совершенствуют данный проект и осуществляют политику поступательного развития журнала с перспективой включения его в базы данных Scopus и Web of Science.
Отметим, что Серия «Политические науки. Регионоведение. Востоковедение.
Тюркология» входит в перечень научных изданий, рекомендуемых Комитетом по контролю в сфере образования и науки МОН РК для публикации основных результатов научной деятельности, в каталог Национальной академической библиотеки Республики Казахстан.
Начиная с третьего номера 2018 года, каждой статье присваивается идентификатор цифрового объекта DOI.
Для дальнейшего продвижения журнала в глобальное пространство научной информации редакционной коллегии необходимо проводить работу по расширению географического разнообразия авторов и обращать особое внимание на качество статей. Согласно рекомендациям по развитию научных журналов компании Clarivate Analytics редколлегия журнала должна приглашать к публикации специалистов, работающих в разных научно- исследовательских организациях, ученых, молодых исследователей из зарубежных стран.
Редакция нашего издания приглашает авторов к публикации результатов своих исследований на страницах журнала «Вестник Евразийского национального университета им. Л.Н. Гумилева. Серия Политические науки. Регионоведение. Востоковедение.
Тюркология». Данная возможность предоставляется как преподавателям вузов и научным сотрудникам, так и магистрантам, докторантам
.
С уважением, главный редактор, доктор политических наук, профессор ЕНУ им.Л.Н.Гумилева Нуртазина Р.А.
САЯСИ ҒЫЛЫМДАР POLITICAL SCIENCE ПОЛИТИЧЕСКИЕ НАУКИ
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің Хабаршысы.Саяси ғылымдар.
Аймақтану. Шығыстану. Түркітану сериясы, № 2 (127)/2019, б. 10-16 http://bulpolit.enu.kz/; E-mail: vest_polit@enu.kz
ХҒТАР 11.01.39
Д.Е. Айтбаев¹, Б.А. Габдулина²
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық унверситеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (Е-mail: 1dosaiter@gmail.com, 2bagish68@yandex.ru)
Үкіметтік емес сектордың мемлекет ісіне араласуының әлемдік тәжірибелері
Аңдатпа. Кез келген мемлекеттің саяси жүйесін либерализациялау азаматтардың қоғамдық-саяси өмірге араласу деңгейін арттыруға ғана бағытталып қоймай, сондай-ақ, оның ел Конституциясында белгіленген нормалар аясында мемлекеттік қатынастар жүйесіне бірігуіне жол ашуға тиіс.
Бұл ретте, үкіметтік емес ұйымдарды (бұдан әрі – ҮЕҰ) дамыту трансформацияланатын қоғамның ажырамас бөлігіне айналып, азаматтық қоғам институттары мен билік арасындағы өзара ықпалдастық тәсілдерін арттырады. Сондықтан соңғы кездері ҮЕҰ әлеуметтік, экономикалық және саяси бағытта дамудың үдерістерін айқындауға бағытталған зерттеулер нысанына айналып отыр. Осыған орай, үшінші сектордың орнықты дамуын қамтамасыз етудің әлемдік тәжірибесіне назар аудару мақсат етіп қойылды.
Түйін сөздер: үкіметтік емес ұйымдар, демократияландыру, қоғам, мемлекет, үшінші сектор.
https://doi.org/10.32523/2616-6887/2019-127-2-10-16 Үшінші сектордың субъектісіне айналған ҮЕҰ соңғы онжылдықтарда әлемдік қоғамдастықтағы көптеген елдерде мойындалып, дамып келеді [1].
Дамыған елдерде ҮЕҰ азаматтық қоғамның маңызды бөлігі ретінде қарым-қатынастарды реттеудің қосымша тетігі саналады. Бұл елдердің үкіметтері ҮЕҰ-ны бюджеттік дефицит көлемін төмендету мақсатымен дамытып келеді. Сонымен қатар, мұндай елдерде ҮЕҰ мемлекеттік органдарға қарағанда өте пайдалы құрылым болып табылады. Яғни, мемлекет қосымша ұйымдар ашып, оларды бюджет есебінен қаржыландырғанша, тәуелсіз коммерциялық ұйымдарды қолдаған әлдеқайда тиімдірек болады. Жалпы, мемлекет тарапынан үкіметтік емес ұйымдарды қаржыландырудың модельдері төмендегі кестеге сәйкес ұсынылып отыр (Кесте 1).
Кесте 1 Мемлекет тарапынан үкіметтік емес ұйымдарды қаржыландырудың модельдері Континентальді
модель Англосаксондық
модель Скандинавиялық
модель Орталық-шығыс
Еуропа және Жерорта теңізі
моделі Германия, Франция.
Іс жүзінде, мұнда мемлекет үшінші жақтың көрсеткен қызметтерін өтеу немесе негізгі жеткізушілер мен олардың мүдделі топтарына субсидия бөлу арқылы
қаржыландырады.
Бұл модельде мемлекеттік қаржыландыру деңгейі айтарлықтай жоғары (55-
75%). Мұнда ҮЕҰ әлеуметтік қызметтерді белсенді түрде көрсетіп, олардың негізгі жеткізушісі саналуы мүмкін.
Мәселен, Германияда
жергілікті деңгейде көрсетілетін
қызметтерге
басымдық берілген.
Ұлыбритания. Бұл модель бойынша қызмет көрсетуде ҮЕҰ белсенді рөл атқарады.
Сондай-ақ, олар мемлекет тарапынан қаржыландыруғааса мұқтаж емес.
Мемлекеттік қаражат 35-55%
аралығын құраса, қалғаны – басқа ресурстардың үлесінде. Бұл ҮЕҰ- ға жер-жерлерде қоғам өкілдерімен тығыз араласып, өз қызметіне жеке активтері мен табыстарын (қайырымдылық арқылы) пайдалана алады.
Финляндия, Швеция, Норвегия, Дания, Исландия. Бұл модельде мемлекет қызметтердің
негізгі тұтынушысы саналады. ҮЕҰ әлеуметтік
қызмет көрсетпей,
«өкілеттік»
функциясы атқарады. Яғни, өзінің мүшелері мен түрлі қоғам өкілдерінің
спорттық, мәдени және басқа да қажеттіліктерін қанағаттандырады.
Өзге модельдермен салыстырғанда мұндағы мемлекеттік қаржыландыру деңгейі төмен (25- 35%)
Эстония, Латвия, Литва, Польша, Чехия, Словакия, Венгрия, Румыния, Словения,
Хорватия, Сербия, Албания, Болгария, Беларусь, Украина.
Бұл мемлекет тарапынан ҮЕҰ- ны төмен деңгейде қаржыландырумен сипатталады. Осы елдер өз моделін ілгерілету үшін түрді қадамдар жасап жатыр, алайда бүгінде жүйелі сипатқа ие бола алмай отыр.
Дегенмен, бұл модель мемлекеттік қаржыландыру деңгейін арттыру мүмкіндігін қайта қарастыруды талап етіп, оны бөлу үдерісінің ашықтығын қамтамасыз етуді қажет етуде.
Үкіметтік емес сектордың мемлекет ісіне араласуының әлемдік тәжірибелеріне көшпес бұрын, ҮЕҰ терминінің шетелдерде қолданылу үлгісі төмендегі 2 кестеде көрсетіледі:
Кесте 2 Шет елдерде ҮЕҰ-ға қатысты қолданылатын терминдер
Венгрия Франция АҚШ Германия
Мұнда
«коммерциялық емес ұйымдар»
(non-profit organizations) термині қолданылады.
Азаматтық қоғамның бұл классикалық түріне ерікті бірлестіктер мен қорлар жатады.
Өз қызметінде табыс табуды көздемейтін барлық ұйымға қатысты
«қауымдастық» (les associations) термині қолданылады.
«Үкіметтік емес ұйымдар»
(organisation non gouvernementale - ONG) термині трансұлттық сипаты бар және бірнеше елде жұмыс істейтін ұйымдарға қатысты қолданылады.
Мұнда тіркелмене ұйымдарды
«қауымдастық», ал тіркелгенді – «корпорация»
деп атайды.
«Үкіметтік емес ұйымдар»
термині қоғамдық пайда әкелетін коммерциялық емес ұйымдарға қатысты
қолданылады.
Бұл елде «бірлестік»
(Der Verein) термині көбірек қолданылады.
Сонымен қатар, заң кез келген ұйымдастыру- құқықтық нысанда ҮЕҰ ашуға мүмкіндік береді.
Құзыретті органдар тілкелмеген бірлестік (Eingetragener Verein), жауапкершілігі шектеулі қоғам (Gesellschaft mit beschrankter Haftung), кәсіпкерлік компания (Unternehmergesellschaft) немесе қор (Stiftung) түрінде ашуды ұсынады.
Бұлардың ішінде көп таралғаны тіркелмеген бірлестіктер пен қорлар.
АҚШ-та әлеуметтік-мәдени қажеттілікке қарастырылған федералдық бюджеттің үштен бір бөлігі ҮЕҰ-ға бағытталған. Мұнда мемлекеттің және жергілікті өзін-өзі басқару органдарының ҮЕҰ-мен өзара ынтымақтастығы қаражаттың, соның ішінде әлеуметтік қажеттілікке бөлінген қаржының тиімді пайдаланылуын қамтамасыз етудің маңызды факторы саналады [2]. Жақында америкалық ҮЕҰ зейнетақымен қамтудың тиімді заңнама- сын қабылдауға ықпал етуі соның бір айғағы.
Еуропа тәжірибесіне алсақ, өзінің дербестігіне қарамастан, мұнда азаматтық қоғамды қалыптастыру ісі көбіне екінші орынға қойылып келеді. Дегенмен, Еуропада қоғамдық құрылымдапды одан әрі дамытуға бағытталған азаматтық бастамалар жергілікті деңгейде де, жалпымемлекеттік деңгейде де белсенді қолдау тауып келе жатыр. Жалпы, Еуропаның 22 елінде шамамен 3 миллионға жуық ҮЕҰ жұмыс жасайды. Олардың тұтас қаржыландырылу дәрежесі Италия, Ұлыбритания сияқты елдердің ішкі жалпы өніміне тең [3]. Демократи- ялық дамуды қамтамасыз ету, оның басты құндылықтарын сақтау еуропалық ҮЕҰ негізгі міндеттері болып табылады.
Атап айтқанда, Германияда ҮЕҰ көп жағдайда әлеуметтік проблемаларды шешуге ықпал ететіндіктен, халықтың түрлі санаттары арасындағы (бай және кедей) қарама- қайшылықтардың алдын алуда басты рөл атқарады. Бұл елде өткен ғасырдың 90-жылдарының өзінде осы секторда 2 миллионға жуық адам қызмет істеген. Қазір бұл көрсеткіш біршама өсіп отыр.
Ұлыбританияда ҮЕҰ тарихы ХІХ ғасырдың басынан бастау алады. Мұнда үшінші сектордың экономикалық қызмет саласына едәуір ықпалы бар. Тіпті, бірқатар ҮЕҰ кірісі ондаған миллион фунт стерлингті құрайды.
Сондай-ақ, Еуропаның бірқатар елдерінде, мәселен Нидерланд Корольдігінде, ҮЕҰ өздерін мүшелік жарналар есебінен қаржыландырып отыр. Бұл көп жағдайда үкіметке тәуелділіктен арылуға мүмкіндік береді. Осы елдің тәжірибесі ҮЕҰ қызметін демократияландыру ісінде зор рөл атқаруда. Айталық, әлемге танымал «Жердің достары – Нидерланд (Друзья Земли – Нидерланды)» атты экологиялық ұйымы өзінің барлық қызметінің 80 пайызынан астамында елдің нақты саясатына араласады.
Ал Шығыс Еуропа елдеріндегі ҮЕҰ-да, жалпы азаматтық қоғамы да қазір қалыптасу кезеңін бастан өткеріп отыр. Олардың басым көпшілігі демократияны ілгерілету, еркіндікті шектеуге қарсы тұру бағытында жұмыс жасауға шоғырланған. Хорватия және Босния мемлекеттерінде үшінші сектор өкілдері әлі күнге дейін тұрғындарға гуманитарлық көмек көрсету аясынан ұзап шыға алмауда.
Канадада үшінші сектор қоғамдық өмірге белсенді атсалысып, елдің саяси және әлеуметтік-экономикалық процестеріне әсер ете алатын деңгейге жеткен. Олар елдегі үкімет пен іскер топ өкілдері көрсете алмайтын қызмет түрлерін қамтуда. Мұндағы ҮЕҰ- ның 75 пайызы ұлттық болса, қалған 25 пайызы халықаралық ұйымдардың филиалдары саналады. Канадалық ҮЕҰ табыс салығынан толық босатылған әрі бірқатар провинция- да коммерциялық ұйымдардың қажеттігі үшін арнайы қаражаттар қарастыру мақсатымен тиісті заңнамалық актілер қабылданған [4].
Ислам әлемі елдерінде ҮЕҰ, негізінен, халықтың тұрмысы төмен бөлігінің әлеуметтік мәселелерін шешуге бағытталған қайырымдылық қызметтермен айналысады. Бұл ретте Иран мен Үндістанның тәжірибесі көбірек мысалға алынып жүр.
Сонымен қатар, бірқатар елдің үкіметтері ҮЕҰ қызметтеріне шектеу қояды. Мысалға, Аргентина, Эквадор, Жапония, Оңтүстік Корея, Тайвань сияқты мемлекеттерде құзыретті органдар ҮЕҰ-ның мақсаттары қоғамдық тұрмысты жақсартуға септігін тигізеді деп шешкен жағдайда ғана оны тіркейді.
ТМД елдерінде ҮЕҰ-ның басымдықтары саяси және экономикалық ахуалдарға тікелей байланысты болады. Сәйкесінше, олар осы бағыт бойынша дамиды.
Соның ішінде, Ресейде Қазақстандағы сияқты ҮЕҰ желісі жақсы дамыған. Тек олармен кері байланыс жолға қойылмаған. Яғни, мемлекеттік құрылымдар ҮЕҰ-ның бастамаларын тыңдағанмен, қабылдамайды. Сондай-ақ, халықтың көп бөлігі қоғамдық белсенділік танытпайды. Бұл дегеніміз – тұрғындардың көбісі әлі күнге дейін ҮЕҰ мәнін түсінбей, азаматтық қоғамға сенім артпай келеді. Оның басты себебі, билік жүргізудің мықты әкімшілік жүйесін ұстанған Кеңес Одағы тарағаннан кейін де халықтың мемлекеттің үстемдік етуіне мойынсұнып қалуында. Қазіргі кезде Қазақстан экономиканың нарықтық үлгісін ұстанғанымен, санада мемлекетке мүдделілік элементтерінен толық арыла алмай келеді.
Өзбекстанда бүгінде ҮЕҰ-ны институционалдық тұрғыдан дамыту үшін қажетті негізгі заңнамалық база қалыптасқанмен, олардың көптеп ашылып, қызу жұмыс істеуі байқалмай отыр. Мұнда 1 миллион тұрғынға 17 ҮЕҰ тиесілі. Оның өзінде бұл үкіметтік емес сектор өкілдері мәдениет, өнер, бұқаралық ақпарат құралдары саласында ғана белсенділік танытуда.
Қырғызстан заңнамасында үкіметтік емес ұйымдар деген түсінік мүлдем қарастырылмаған. Бұл термин тек халықаралық тәжірибеден алынып қана қолданылады.
Алайда, мұнда адам басына шаққандағы ҮЕҰ саны Орталық Азия бойынша ең жоғары деңгейде.
Қазіргі кезде Қазақстандағы ҮЕҰ құқық қорғау саласынан бастап қайырымдылыққа
қазақстандық үшінші сектор әлеуметтік сипатта басымырақ жұмыс істеуде. Жалпы, Қазақстан ТМД елдерінің ішінде бұл саламен санасып, мемлекет деңгейінде дамуына жағдай жасап отырған бірден-бір мемлекет саналады. Ол үшін тиісті нормативтік- құқықтық база қалыптастырылуда, ҮЕҰ-ның басты диалог алаңы саналатын Азаматтық форум республиканың ең жоғары деңгейдегі басшылығының қатысуымен өтіп, оның ұсынымдары мемлекеттік органдар үшін орындалуға міндеттелуде [5].
Қорытынды. Азаматтық қоғамды дамыту мемлекетті демократияландырудың басты шарты екені жалпыға түсінікті. Соның ішінде үкіметтік емес ұйымдар заманауи демократиялық қоғам бет алып бара жатқан әлеуметтік құрылым саналады.
Әлем елдеріндегі ҮЕҰ қызметіне жасалған талдау көрсетіп отырғандай, үшінші сектор бірқатар мемлекеттік қызметтерді, әсіресе әлеуметтік-мәдени салардағы қызметтерді, өзіне алып отыр. Олар стратегиялық бағдарламаларды жүзеге асырып қана қоймай, олардың тиімділігіне мониторинг жүргізуде. Нәтижесінде, елдің үкіметіне тиісті ұсынымдар әзірлеп, қажетті шешімдер қабылдауға әсер етіп жүр.
Осылайша, әлемдегі ҮЕҰ негізгі мақсаттарының бірі – азаматтардың демократиялық құқықтары мен бостандықтарын қорғау, тұрғындардың кедейлік деңгейін төмендету, билік пен азаматтық қоғам арасындағы диалогты үйлестіру. Үкіметтік емес ұйымдар көптеген ел- дерде, әсіресе АҚШ-та, Еуропаның бірқатар мемлекетінде, халықтың басым бөлігін тарта отырып, үкімет тарапынан шешім қабылдау процесіне ықпал етіп келеді. Бұл тәжірибенің Қазақстан үшін де маңызы зор. Алайда, билік мұны әлі толықтай пайдалана алмай отыр.
Сондықтан, еліміз бойынша ҮЕҰ желісінің дамуына жан-жақты қолдау көрсету қажет.
Қандай да бір мәселеге қатысты үкіметтік емес ұйымдардың саны көп болған сайын, мемлекеттік органдарға әсер ету тетіктері күшейе түспек.
Еліміздің ҮЕҰ үшін әлемдік тәжірибенің нақты бір моделін толықтай алуға болмайды.
Бұл ретте, жағдайға байланысты таңдау жасаған дұрыс. Мәселен, үшінші секторды қаржылануда Ұлыбритания мен Нидерланд сияқты елдердің үлгісін алған жөн. Яғни, өз мүшелерінің жарғылық қаражатымен қоса, саяси мүдделерді қорғау саласында жеке сектордың ресурстарын да тартуға мүмкіндік болады. Ал, әлеуметтік-гуманитарлық мәселерді шешу ісіне ҮЕҰ-ны тарту барысында АҚШ-тың және өзге де елдердің моделін пайдаланған орынды болар еді. Бұл тәжірибе де елдің тұрмыс сапасын арттыруға тың серпін береді.
Жалпы, шын мәнінде, мемлекет кейбір қызметтерді ҮЕҰ-ға бере алады. Барлық дамыған елдерде осындай қарым-қатынас түрі жақсы үрдіске айналған. Қазақстанның ҮЕҰ үшін халықаралық тәжірибе өте қажет. Алайда, бізде әлеуметтік салада жұмыс істейтін әлемдегі үкіметтік емес ұйымдардан бірқатар өзгешелік бар. Біріншіден, Қазақстанда ҮЕҰ-ны қолдау әлі де халықаралық тәжірибедегі қолдаулардан төмен. Екіншіден, коммерциялық емес қайырымдылық қызмет елімізде әр алуан және көбіне әлеуметтік бағытта жұмыс істейді. Үшіншіден, Қазақстандағы ҮЕҰ өзара бөлініп, өзара байланыстары әлсіз болып отыр. Осы және өзге де факторлар қоғамдық пікірді қалыптастырып, халықтың оларға деген сенімін нығайтудың маңызды тетігі болып саналады.
Әдебиеттер тізімі
1. Морозов А.А. Роль и место НПО в Казахстане сквозь призму мирового опыта / А.А.
Морозов // Analytik. – 2002. – № 4. – С. 17.
2. Теплякова В. Государство и НПО – моменты истины: Гражданский форум / В.Теплякова // Акмолинская правда. – 2007. 30 октября. – С. 2.
3. Досыбаева Р.Б. Юридические лица с иностранным участием в некоммерческой сфере / Р.Б. Досыбаева // Экономика и право Казахстана. – 2008. – № 8. – С. 47-49.
