Л.Н. ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ ЕУРАЗИЯ ҰЛТТЫҚ УНИВЕРСИТЕТIНІҢ
ХАБАРШЫСЫ ВЕСТНИК
ЕВРАЗИЙСКОГО НАЦИОНАЛЬНОГО
УНИВЕРСИТЕТА ИМ. Л.Н. ГУМИЛЕВА
BULLETIN
of L.N. GUMILYOV EURASIAN NATIONAL
UNIVERSITY
САЯСИ ҒЫЛЫМДАР. АЙМАҚТАНУ. ШЫҒЫСТАНУ. ТҮРКІТАНУ сериясы POLITICAL SCIENCE. REGIONAL STUDIES. ORIENTAL STUDIES.
TURKOLOGY Series
Серия ПОЛИТИЧЕСКИЕ НАУКИ. РЕГИОНОВЕДЕНИЕ. ВОСТОКОВЕДЕНИЕ.
ТЮРКОЛОГИЯ
№ 3 (128)/2019
1995 жылдан бастап шығады Founded in 1995 Издается с 1995 года
Жылына 4 рет шығады Published 4 times a year Выходит 4 раза в год
Нұр-Сұлтан, 2019 Nur-Sultan, 2019 Нур-Султан, 2019
ISSN (Print)2616-6887
ISSN (Online) 2617-605X
Бас редакторы: Нуртазина Р.А.
с.ғ.д., проф., Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (саяси ғылымдар)
Бас редактордың орынбасары Нечаева Е.Л., с.ғ.к.,проф., Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, Қазақстан (саяси ғылымдар )
Бас редактордың орынбасары Ахметжанова Л.К., т.ғ.к., доцент, Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, Қазақстан (саяси ғылымдар)
Редакция алқасы
Абжаппарова Б.Ж. т.ғ.д., Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (шығыстану) Авдеева О.А. с.ғ.д., доцент, Лойола университеті, Чикаго, АҚШ (саяси ғылымдар)
Азмуханова А.М. т.ғ.к., Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (халықаралық қатынастар) Әбдуалиұлы Б. ф.ғ.д., проф., Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (түркітану) Әлібекұлы А. ф.ғ.к., доцент, Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (шығыстану) Әлиева С.К. т.ғ.к., проф., Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, Нұр-Сұлтан, Қазақстан
(халықаралық қатынастар)
Барсуков А.М. с.ғ.к., доцент, Сібір басқару институты, ХШжМҚРА филиалы (саяси ғылымдар) Бирюков С.В. с.ғ.д., проф., Кемерово мемлекеттік университеті, Кемерово, Ресей (саяси ғылымдар)
Габдулина Б.А. т.ғ.к., доцент, Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (саяси ғылымдар) Дәркенов К.Г. т.ғ.к., Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (аймақтану)
Дүйсембекова М.К. с.ғ.к., доцент, Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (саяси ғылымдар) Жолдыбалина А.С. PhD, доцент, Қазақстан стратегиялық зерттеулер институты, Нұр-Сұлтан, Қазақстан
(саяси ғылымдар)
Жолдасбекова А.Н. с.ғ.к., проф., Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (халықаралық қатынастар)
Зимони Иштван проф., Сегед университеті, Сегед, Венгрия (түркітану)
Ибраев Ш. ф.ғ.д., проф., Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (шығыстану) Ирфан Шахзад PhD, Саяси зерттеулер институты, Исламабад, Пакистан (халықаралық қатынастар) Каиржанов А.К. ф.ғ.д., проф., Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (шығыстану) Кайыркен Т.З. т.ғ.д., проф., Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (шығыстану) Кожирова С.Б. с.ғ.д., проф., Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (саяси ғылымдар) Конкобаев К. ф.ғ.к., проф., Түркі академиясы халықаралық ұйымы, Нұр-Сұлтан (түркітану) Копежанова Д.Е. PhD, доцент, Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (саяси ғылымдар) Ланко Д. А. с.ғ.к., доцент, Санкт-Петербург мемлекеттік университеті, Санкт-Петербург, Ресей (саяси ғылымдар) Ласлу Марац PhD, проф., Амстердам университеті, Амстердам, Нидерланды (халықаралық қатынастар) Мандана Тишеяр PhD, Алламе Табатабаи университеті, Тегеран, Иран (халықаралық қатынастар)
Невская И.А. ф.ғ.к., проф., Гете атындағы университет, Франкфурт-на-Майне, Германия (түркітану) Нұрбаев Ж.Е. т.ғ.к., Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (аймақтану)
Оспанова А.Н. PhD, доцент, Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (аймақтану) Пунит Гаур PhD, проф., Нью-Дели университеті, Нью-Дели, Индия (аймақтану)
Пауло Ботта PhD, проф., Ла-Плата ұлттық университеті, Ла-Плата, Аргентина (саяси ғылымдар) Рыстина И.С. PhD, Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (саяси ғылымдар) Сеийт Али Авджу PhD, Йылдырыма Беязит университеті, Анкара, Түркия (аймақтану) Сомжүрек Б.Ж. т.ғ.к., доцент, Astana International University, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (халықаралық қатынастар)
Тәштемханова Р.М. т.ғ.д., проф., Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (аймақтану) Шаймердинова Н.Г. ф.ғ.д., проф., Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (түркітану)
Редакцияның мекенжайы: 010008, Қазақстан, Нұр-Сұлтан қ., Сәтпаев к-сі, 2, 307 б.
Тел.: +7(7172) 709-500 (ішкі 31-432)
E-mail: vest_polit@enu.kz, web-site:http://bulpolit.enu.kz/
Жауапты хатшы, компьютерде беттеген: Ә.С. Жұматаева Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің хабаршысы.
САЯСИ ҒЫЛЫМДАР. АЙМАҚТАНУ. ШЫҒЫСТАНУ. ТҮРКІТАНУ сериясы
Меншіктенуші: ҚР БҒМ «Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті» ШЖҚ РМК
Қазақстан Республикасының Ақпарат және коммуникациялар министрлігінде тіркелген. 25.05.18 ж. № 17125-Ж -тіркеу куәлігі
Мерзімділігі: жылына 4 рет. Тиражы: 25 дана
Типографияның мекенжайы: 010008, Қазақстан, Нұр-Сұлтан қ., Қажымұқан к-сі,13/1, тел.: +7(7172)709-500 (ішкі 31-432)
© Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Editor-in-Chief:Roza Nurtazina
Doctor of Political Sciences, Prof., L.N.Gumilyov ENU, Nur-Sultan, Kazakhstan (political science)
Deputy Editor-in-Chief: Yelena Nechayeva, Can. of Political Sci., Prof., L.N.Gumilyov ENU, Nur-Sultan, Kazakhstan (political science) Deputy Editor-in-Chief: Leila Akhmetzhanova, Can. of Historical Sci., Assoc.Prof., L.N.Gumilyov ENU, Nur-Sultan, Kazakhstan (political
science) Editorial board
Bekzhan Abdualiuly Doctor of Philology, Prof., L.N.Gumilyov ENU, Nur-Sultan, Kazakhstan (turkology) Bibikhadisha Abzhapparova Doctor of Historical Sci., L.N.Gumilyov ENU, Nur-Sultan, Kazakhstan (oriental studies) Aiman Azmukhanova Can. of Historical Sci., L.N.Gumilyov ENU, Nur-Sultan, Kazakhstan (international rela-tions) Akzhigit Alibekuly Can. of Philology, Assoc.Prof., L.N.Gumilyov ENU, Nur-Sultan, Kazakhstan (oriental studies) Saule Aliyeva Can. of Historical Sci., Prof., L.N.Gumilyov ENU, Nur-Sultan, Kazakhstan (international relations) Оl’ga Аvdeeva Doctor of Political Sci., Assoc.Prof., Loyola University, Chicago, USA (political science) Aleksandr Barsukov Can. of Political Sci., Assoc.Prof., Siberian Institute of Managment, Branch of RANEPA, Russia (political science) Sergey Biryukov Doctor of Political Sci., Prof., Kemerovo State University, Kemerovo, Russia (political science) Bagysh Gabdulina Can. of Historical Sci., Assoc.Prof., L.N.Gumilyov ENU, Nur-Sultan, Kazakhstan (political science) Kurmangali Darkenov Can. of Historical Sci., L.N.Gumilyov ENU, Nur-Sultan, Kazakhstan (regional studies) Maira Dyussembekova Can. of Political Sci., Assoc.Prof., L.N.Gumilyov ENU, Nur-Sultan, Kazakhstan (political science) Shakir Ibrayev Doctor of Philology, Prof., L.N.Gumilyov ENU, Nur-Sultan, Kazakhstan (oriental studies) Irfan Shahzad PhD, Institute for Political Studies, Islamabad, Pakistan (international relations)
Abai Kairzhanov Doctor of Philology, Prof., L.N.Gumilyov ENU, Nur-Sultan, Kazakhstan (oriental studies) Tursynkhan Kaiyrken Doctor of Historical Sci., Prof., L.N.Gumilyov ENU, Nur-Sultan, Kazakhstan (oriental studies) Kadyraly Konkobayev Can. of Philology, Prof., L.N.Gumilyov ENU, Nur-Sultan, Kazakhstan (turkology) Svetlana Kozhirova Doctor of Political Sci., Prof., L.N.Gumilyov ENU, Nur-Sultan, Kazakhstan (political science) Danagul Kopezhanova PhD, Assoc. Prof., L.N.Gumilyov ENU, Nur-Sultan, Kazakhstan (political science)
Dmitrij Lanko Can. of Political Sci., Assoc.Prof., St Peterburg Universiy, Saint Petersburg, Russia (political science) Laszlo Maracz PhD, Prof. Amsterdam University, Amsterdam, Netherlands (international relations)
Mandana Tisheyar PhD, Allameh Tabataba’i University, Tehran, Iran (international relations) Irina Nevskaya PhD, Goethe University, Germany, Frankfurt am Main (turkology)
Zhaslan Nurbayev Can. of Historical Sci., L.N.Gumilyov ENU, Nur-Sultan, Kazakhstan (regional studies) Aigerim Ospanova PhD, Assoc.Prof., L.N.Gumilyov ENU, Nur-Sultan, Kazakhstan (regional studies) Punit Gaur PhD, Prof. University of New Delhi, New Delhi, India (regional studies)
Paulo Botta PhD, Prof., National University of La Plata, La Plata, Argentina (political science) Indira Rystina PhD, L.N.Gumilyov ENU, Nur-Sultan, Kazakhstan (political science)
Seyit Ali Avcu PhD, Yıldırım Beyazit University, Ankara Turkey (regional studies)
Baubek Somzhurek Can. of Historical Sci., Assoc.Prof., Astana International University, Nur-Sultan, Kazakhstan (international relations) Raihan Tashtemkhanova Doctor of Historical Sci., Prof., L.N.Gumilyov ENU, Nur-Sultan, Kazakhstan (regional studies) Nurila Shaymerdinova Doctor of Philology, Prof., L.N.Gumilyov ENU, Nur-Sultan, Kazakhstan (turkology) Akbota Zholdasbekova Can. of Political Sci., Prof., L.N.Gumilyov ENU, Nur-Sultan, Kazakhstan (international relations) Alua Zholdybalina PhD, Assoc.Prof., Kazakhstan Institute for Strategic Studies, Nur-Sultan, Kazakhstan (polit-ical science) Zimonyi Istvan Prof., University of Szeged, Szeged, Hungary (turkology)
Editorial address: 2, Satpayev str., of. 307, Nur-Sultan city, Kazakhstan, 010008.
Теl.: +7(7172) 709-500 (ext. 31-432). E-mail: vest_polit@enu kz, web-site: http://bulpolit.enu.kz/
Responsible secretary, computer layout: Aliya Zhumatayeva
Bulletin of the L.N.Gumilyov Eurasian National University POLITICAL SCIENCE. REGIONAL STUDIES. ORIENTAL STUDIES.
TURKOLOGY Series
Owner: Republican State Enterprise in the capacity of economic conduct «L.N.Gumilyov Eurasian National University» Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan
Registered by Ministry of information and communication of Republic of Kazakhstan. Registration certificate No. 17125-Ж from 25.05.2018 Periodicity: 4 times a year. Circulation: 25 copies
Address of printing house: 13/1 Kazhimukan str., Nur-Sultan, Kazakhstan 010008; tel.: +7(7172) 709-500 (ext.31-432)
© L.N.Gumilyov Eurasian National University
Главный редактор: Нуртазина Р.А.
д.полит.н., проф., ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан (полит. науки)
Зам. главного редактора: Нечаева Е.Л., к.полит.н., проф. , ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан (полит. науки)
Зам. главного редактора: Ахметжанова Л.К., к.ист.н., доцент, ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан (полит. науки)
Редакционная коллегия
Абдуалиулы Б. д.ф.н., проф., ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан (тюркология) Абжаппарова Б.Ж. д.ист.н., ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан (востоковедение) Авдеева О. А. д.полит.н., доцент, университет Лойола, Чикаго, США (полит.науки)
Азмуханова А.М. к.ист.н., ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан (международные отношения) Алибекулы А. к.ф.н., доцент, ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан (востоковедение)
Алиева С.К. к.ист.н., проф., ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан (международ.отношения) Барсуков А. М. к.полит.н., доцент, Сибирский институт управления – филиал РАНХиГС, Новосибирск, Рос-сия (политические науки) Бирюков С.В. д.полит.н., проф., Кемеровский государственный университет, Кемерово, Россия (полит.науки) Габдулина Б.А. к.ист.н., доцент, ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан (полит.науки)
Даркенов К.Г. к.и.н., ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан (регионоведение)
Дюсембекова М.К. к.полит.н., доцент, ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан (полит.науки)
Жолдыбалина А.С. PhD, доцент, Казахстанский институт стратегических исследований, Нур-Султан, Казахстан (полит.науки) Жолдасбекова А.Н. к.полит.н., проф., ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан (международ. отношения) Зимони Иштван проф., Сегедский университет, Сегед, Венгрия (тюркология)
Ибраев Ш. д.ф.н., проф., ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан (востоковедение)
Ирфан Шахзад PhD, Институт политических исследований, Исламабад, Пакистан (международ. отношения) Каиржанов А.К. д.ф.н., проф., ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан (востоковедение)
Кайыркен Т.З. д.ист.н., проф., ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан (востоковедение) Кожирова С.Б. д.полит.н., проф., ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан (полит.науки) Конкобаев К. к.ф.н., проф., Международная Тюркская академия, Нур-Султан, Казахстан (тюркология) Копежанова Д.Е. PhD, доцент, ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан (полит.науки)
Ланко Д. А. к.полит.н., доцент, Санкт-Петербургский гос.университет, Санкт-Петербург, Россия (полит.науки)
Ласлу Марац PhD, проф., Амстердамский университет, Амстердам, Нидерланды (международ. отношения) Мандана Тишеяр PhD, Университет Алламе Табатабаи, Тегеран, Иран (международ. отношения)
Невская И.А. PhD, Гете Университет, Франкфурт-на-Майне, Германия (тюркология) Нурбаев Ж.Е. к.и.н., ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан (регионоведение) Оспанова А.Н. PhD, доцент, ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан (регионоведение) Пунит Гаур PhD, проф., университет Нью-Дели, Нью-Дели, Индия (регионоведение)
Пауло Ботта PhD, проф., национальный университет Ла-Платы, Ла-Плата, Аргентина (полит.науки) Рыстина И.С. PhD, ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан (полит.науки)
Сеийт Али Авджу PhD, университет Йылдырыма Беязита, Турция (регионоведение)
Сомжурек Б.Ж. к.ист.н., доцент, Astana International University, Нур-Султан, Казахстан (международ. отношения) Таштемханова Р.М. д.ист.н., проф. (Казахстан), ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан (регионоведение)
Шаймердинова Н.Г. д.ф.н., проф. (Казахстан), ЕНУ им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан (тюркология) Адрес редакции: 010008, Казахстан, г. Нур-Султан, ул. Сатпаева, 2, каб. 307
Тел.: +7(7172) 709-500 (вн. 31-432)
E-mail: vest_polit@enu.kz, web-site: http://bulpolit.enu.kz/
Ответственный секретарь, компьютерная верстка: А.С. Жуматаева Вестник Евразийского национального университета имени Л.Н.Гумилева.
Серия:ПОЛИТИЧЕСКИЕ НАУКИ. РЕГИОНОВЕДЕНИЕ. ВОСТОКОВЕДЕНИЕ. ТЮРКОЛОГИЯ Собственник: РГП на ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева» МОН РК Зарегистрирован Министерством информации и коммуникаций Республики Казахстан
Регистрационное свидетельство № 17125-Ж от 25.05.18 г.
Периодичность: 4 раза в год Тираж: 25 экземпляров
Адрес типографии: 010008, Казахстан, г. Нур-Султан, ул. Кажымукана, 13/1, тел.: +7(7172)709-500 (вн.31-432)
© Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева
МАЗМҰНЫ САЯСИ ҒЫЛЫМДАР
Әбдраманов О.М., Бекмурат А., Есдаулетова А.М. Қай кезде экономикалық санкциялар тиімді болмақ? ... 11 Болысбек М.Ә., Бюлегенова Б.Б. Қазақстан Республикасында сайлау жүйесінің қалыптасуы мен даму мәселелері ... 18 Дюсембекова М.К., Ибраев Е.Е. Әлемдік тәжірибедегі мемлекет пен діннің арақатынасы ... 26 Жұмағұлов Е.Т., Көпежанова Д.Е. Қазақстан Республикасындағы жергілікті өзін-өзі басқару институтының қалыптасуының саяси-құқықтық негіздерін талдау ... 32 Курпебаева Г.К. Солтүстік Африка мен Таяу Шығыстағы «араб көктемін» концептуалды талдау 40 Ланко Д.А., Ланцова И.С. Корея Республикасының еуразиялық саясаты ... 50 Майгельдинов К.У., Нечаева Е.Л. Орталық Азиядағы Қытай мүдделерінің контекстіндегі АҚШ пен Қытайдың геосаяси қақтығысы ... 58 Нұртазина Р.А.,Серікжанова А.Т. Қазақстан Республикасындағы саяси қатысудың
әлеуметтік-мәдени аспектілері ... 66 Райымбекова А.А. Халықаралық қақтығыстарды реттеу үрдісіндегі медиаторлық институты ... 74
АЙМАҚТАНУ
Кариева Н.А. XIX ғасырдағы экспедицияларда Орта Азия территориясындағы географиялық іздестіру мәселесі (ресейлік зерттеулер мысалында) ... 82
ТҮРКІТАНУ
Адилов М.Е. Сөз мәнін талдай отырып, фразеологизмдер мен мақал-мәтелдерді оқытудың жолдары ... 95 Ахметова Ж.Н. Қазақ және түрік әйелдерінің ұлттық киімдерін салыстыра зерттеу ... 103 Жиембаева Г.Т., Сайын Ж. Тува түркілерінің фольклорындағы қаһармандық эпостар және оның ерекшеліктері ... 110 Жолдасбеков М. Тарих деректері: қазақ жеріне депортацияланған түркі халықтары ... 116 Каскарбаева Г.С. Түркі мәдениетінің дамуы контексіндегі Түркі әлемінің интеграциясы ... 125 Шаймердинова Н.Г., Жиембай Б.С., Абдрасимова А.Е. Қазақстандағы гагауз диаспорасы тілінің ерекшеліктері ... 132
CONTENTS POLITICAL SCIENCE
Abdramanov O. M., Bekmurat A., Esdauletova А.M. When economic sanctions are likely to be
effective? ... 11
Bolysbek M.A., Bulegenova B.B. Problems of formation and development of the electoral system in the Republic of Kazakhstan ... 18 Dyussembekova M.K., Ibrayev E.E. The interaction of state and religion in the world practice ... 26
Zhumagulov E.T, Kopezhanova D.E. Analysis of the political and legal foundations of the institution local government in the Republic of Kazakhstan ... 32
Kurpebayeva G.K. Conceptual analysis of the “Arab Spring” in Middle East and North Africa ... 40
Lanko D.A., Lantsova I.S. Eurasian Policy of the Republic of Korea ... 50
Maigeldinov K.U., Nechayeva Ye.L. The geopolitical confrontation of the United States and China in Afghanistan in the context of China’s interests in Central Asia ... 58
Nurtazina R.A., Serikzhanova А.T. Socio-cultural aspects of political participation in the Republic of Kazakhstan ... 66
Raiymbekova A.А. Institute of mediation in the settlement process of international conflicts ... 74
REGIONAL STUDIES Kariyeva N.A. On the issue of geographical surveys in Central Asia on expeditions of the 19th century (on the example of Russian studies) ... 82
TURKOLOGY Аdilov М. Е. Teaching of phraseological units and proverbs of the Kazakh language with the help of archaism evidences stored in them ... 95
Akhmetova Zh.N. Comparative analysis of Kazakh and Turkısh women national clothıng ... 103
Zhiyembayeva G.T., Sayin Zh. Heroic epics of folklore of Tuvan Turks and their features ... 110
Zholdasbekov M. Historical sources: Turkic peoples deported to Kazakhstan ... 116
Kaskarbayeva G.S. Integration of the Turkic world in the context of the development of Turkic culture 125 Shaymerdinova N.G., Zhiyembay B.S., Abdrassimova А.Е. Features of the language of the Gagauz Diaspora living in Kazakhstan ... 132
СОДЕРЖАНИЕ ПОЛИТИЧЕСКИЕ НАУКИ
Әбдраманов О.М., Бекмурат А., Есдаулетова А.М. Когда экономические санкции могут быть эффективными? ... 11 Болысбек М.А., Бюлегенова Б.Б. Проблемы формирования и развития избирательной системы в Республике Казахстан ... 18 Дюсембекова М.К., Ибраев Е.Е. Взаимодействие государства и религии в мировой практике ... 26 Жумагулов Е.Т., Копежанова Д.Е. Анализ политическо-правовых основ становления института местного самоуправления в Республике Казахстан ... 32 Курпебаева Г.К. Концептуальный анализ «арабской весны» в Северной Африке и на Ближнем Востоке ... 40 Ланко Д.А., Ланцова И.С. Евразийская политика Республики Корея ... 50 Майгельдинов К.У., Нечаева Е.Л. Геополитическое противостояние США и КНР в Афганистане в контексте интересов Китая в Центральной Азии ... 58 Нуртазина Р.А., Серикжанова А.Т. Социокультурные аспекты политического участия в Республике Казахстан ... 66 Райымбекова А.А. Институт посредничества в процессе урегулирования
международных конфликтов ... 74 РЕГИОНОВЕДЕНИЕ
Кариева Н.А. К вопросу географических изысканий на территории Средней Азии в экспедициях XIX века (на примере российских исследований) ... 82
ТЮРКОЛОГИЯ
Адилов М.Е. Способы изучения фразеологизмов, пословиц и поговорок казахского языка посредством анализа их значения ... 95 Ахметова Ж.Н. Сравнительный анализ казахской и турецкой женской национальной одежды ... 103 Жиембаева Г. Т., Сайын Ж. Героические эпосы фольклора тувинских тюрков и их особенности 110 Жолдасбеков М. Исторические источники: тюркские народы, депортированные в Казахстан ... 116 Каскарбаева Г.С. Интеграция тюркского мира в контексте развития тюркской культуры ... 125 Шаймердинова Н.Г., Жиембай Б.С., Абдрасимова А.Е. Особенности языка гагаузской диаспоры, проживающей в Казахстане ... 132
КОЛОНКА РЕДАКТОРА Исследовательский кругозор и современная политическая наука
В современных условиях мировое сообщество оказалось перед глобальными вызовами экономического и политического контента государств. Скоростной динамизм современного мира сделали государственную практическую политику более зависимой от прикладной политологии, принятия политических и административных решений, прогно- за рисков, конструирования стратегических целей и от мнения экспертного сообщества.
Сегодня во всех государствах рациональные политические решения принимаются на основе научного знания и качественной аналитики. Полагаю, что сама политология не может развиваться в автономном режиме в отрыве от мировой политической науки, аналитики не просто отдельно изучают политику, но и во многом определяет ее.
Мировая практика доказывает, что сегодня политика сможет быть эффективной и креативной лишь в том случае, если ее интеллектуальная опора - политология - будет адекватна современным реалиям социально-политических процессов в обществе. Пока же казахстанская политическая наука отстает во многом.
Экспертам часто задают вопрос о том, в чем заключается отличие политики и политологии. Отметим, что политология и политика, казалось бы, две разные сферы профессиональной деятельности, сегодня составляют единое целое. Без базовых знаний основ политологии и аналитики невозможно стать успешным политиком и принимать управленческие решения.
Приведем два основных фактора.
Первый: в сфере политики многие руководители государственных структур открыто демонстрируют узость своего мышления, полагаясь только на опыт работы и интуицию, игнорируя мнение аналитиков, работа которых состоит в экспертизе проблем, мониторинге действий, выявлении рисков, прогнозировании и выработке рекомендаций.
Второй: в нашей республике многие политики имеют научные степени кандидата или доктора политических наук, это как визитная карточка, за которой нет определенных усилий для повышения институционального уровня развития отечественной политической науки. Новая волна молодых докторов PhD пока набирает опыт.
Отметим, что развитая система фундаментальной политической науки состоит из четырех базовых элементов.
Во-первых, академической среды, в которую входят университетское политологическое образование и теоретические исследования. Ее функция – постоянное генерирование, аккумулирование и ретрансляция политологических знаний в человеческий капитал.
Во-вторых, сети аналитических научных центров, осуществляющих мониторинг, оценку и прогнозирование политических процессов, а также выработку рекомендаций для политической власти.
В-третьих, открытой коммуникации политической власти с гражданским обществом благодаря социальным сетям.
В-четвертых, политических комментаторов, регулярно дающих оценку политическим событиям, и политтехнологов, обслуживающих участников политической жизни гражданского общества.
Какие действия будут эффективны для казахстанской политической науки в данных условиях? Задача нашего политологического сообщества состоит в том, чтобы системно анализируя внутренние и внешние социально-политические процессы, выявить
предстоящие угрозы и риски национальной безопасности нашего государства. В даль- нейшем эти исследования могут стать основой для практических решений правительства.
Справляется ли казахстанская политическая наука с данной задачей? На эти вопросы искали ответы делегаты Конгресса политологов на диалоговой площадке ЕНУ им.
Л.Н.Гумилева весной 2019 года. Здесь особое внимание было уделено перспективам развития политической науки в Казахстане, участию страны во Всемирном конгрессе политологов, который пройдет в Лиссабоне в 2020 году.
В ходе дискуссий делегаты Конгресса политологов отметили, что, к сожалению, в Казахстане в силу ряда обстоятельств слабо и однобоко развита теоретическая направленность данной науки. Например, за десять лет, с 1999 по 2009 гг., количество защищенных диссертационных работ в Казахстане по политической науке составило 210, среди которых 50 докторских и 160 кандидатских работ. Основное количество исследований посвящено теме внутриполитических реформ, анализу политических процессов, институтов и технологий - 53 (25%), этнополитике – 31 (15%), национальной безопасности – 30 (14%).
Вместе с тем еще мало исследований, посвященных темам политической культуры, политической психологии, медиации, политического поведения, политического сознания, коммуникации между обществом и властью, вопросам религиозной ситуации в стране, проблемам в сферах социальной жизни гражданского общества, экологии и образования и т.д.
В целом, нужно признать, что с 2010-го по 2019-й год темы исследований докторов PhD довольно универсальны, работы носят описательный характер, нет глубокого исследовательского анализа. Причина этого кроется скорее всего в отсутствии отечественного координирующего научного центра по разработке актуальных направлений исследований в политической науке. Из этих факторов вытекает проблема низкого исследовательского кругозора, поэтому работы являются «вторичным» потребителем профессиональной информации. Не секрет также, что основная часть казахстанских полито- логов и исследователей не владеет иностранными языками, что делает их зависимыми от рос- сийского политологического пространства, являющегося своеобразным информационным посредником между нами и зарубежным сообществом политологов. Приведем небольшой сравнительный анализ характерных черт познавательной деятельности зарубежных и казахстанских политологов.
№ Познавательная деятельность
зарубежных политологов Познавательная деятельность отечественных политологов
1 Баланс между теоретическими и прикладными исследованиями за счет разработки фундаментальных исследований.
Превалирование прикладных исследований над теоретическими и фундаментальными.
2 Деятельность в рамках многочисленных политологических субдисциплин.
Отсутствие четкой субдисциплинарной дифференциации, отражающей базовые характеристики текущих политических процессов.
3 Активное междисциплинарное
взаимодействие. Основной акцент на интерпретации западных и российских моделей исследования.
4 Интенсивная экспериментальная деятельность по применению новых теоретико-методологических инструментов.
Превалирование универсализма в выборе исследовательских тем, описательность без глубокого анализа.
5 Четкая исследовательская
специализация. Слабая теоретико-методологическая база, отсутствие конкретной исследовательской специализации и оторванность от практики.
6 Отсутствие жестких
идеологических рамок. Наличие определенных идеологических ограничений.
Каких тем научных статей мы ждем в нашем научном журнале? Прежде всего исследовательских работ на междисциплинарном уровне политического знания с конкретным теоретико-методологическим инструментарием, таких как проблемы психологии политики, социологии политики, философии политики, теория политики, истории политических учений, истории международных отношений, мировой политики, геополитики, востоковедения, страноведения, тюркологии, внешней и внутренней политики Казахстана, соотношения психологических, правовых, философских и социальных направлений развития государства в контексте укрепления национальной безопасности страны.
Хочется также отметить, что политическая наука с исследовательским кругозором в современных условиях имеет социальное значение, которое помимо научных функций выполняет роль проводника либерального дискурса и коммуникации между политической властью и гражданским обществом.
С уважением, главный редактор, доктор политических наук, профессор ЕНУ им. Л.Н. Гумилева Нуртазина Р.А.
ХҒТАР 11.15.71
М.К. Дюсембекова, Е.Е. Ибраев
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (Е-mail: maira.enu@mail.ru, erzhan-83@mail.ru)
Әлемдік тәжірибедегі мемлекет пен діннің арақатынасы
Аңдатпа. Автор мақалада мемлекеттік-конфессиялық қатынастар дамуының тарихына тоқталып, дін саласының қоғамдық өмірдегі алатын орны жайлы ой-пікірлер, конфессия түсінігі және оның қалыптасуы, мемлекет пен дін бірлігінің секуляризация үдерісі арқылы қалыптасқан әртүрлі елдердегі ұлттық діндердің қазіргі формаларына, діннің мемлекеттен бөлектену жүй- елеріне, әлем елдерінің конституцияларында көрсетілген дін саласына қатысты ұстанымдары мен зайырлылық түсінігі, мемлекеттердің зайырлы сипат бойынша тәжірибелеріне, олардың дін саласын реттеу саясатына салыстырмалы талдау жасайды. Сондай-ақ, жоғары билік дінге негізделген мемлекеттердің саясаты мен сол қоғамдағы өзге діндерге қатысты ұстанымдары, дін туралы заңнамалардағы әлемдік, ұлттық және дәстүрлі емес діндер жайлы сипаттамаларға, түрлі кезеңдерде діни мемлекеттердің дін саласына қатысты ұстанымдарындағы өзгерістерге, сенім мен ар-ождан бостандығының жалпы қағидаларына тоқталады.
Түйін сөздер: мемлекет, дін, секуляризация, зайырлылық, конфессия, шіркеу, ислам, католик, православие.
DOI: https://doi. org/10. 32523/26-16-6887/2019-128-3-26-31 Дін – бұл адамзат өркениетінің дамуында мемлекетпен қатар өмір сүріп келе жатқан қоғамдық сананың бір формасы. «Дін биліксіз өледі, ал дінсіз билік әрекет етуді тоқтатады» - деп парсы ойшылы Мұхаммед Самарқанди айтып кеткендей, бірлік пен бөлінбеушілік қағидасы дін мен билікке толығымен таралып, мемлекеттің пайда болуымен дін ресми мемлекеттік сипатқа ие болған еді. Тек Қайта өрлеу дәуірінде Батыс Еуропада гуманизмнің зайырлы дүниетанымы белсенді түрде бекітіліп, діннің монополиясынан сананы босатуда, рационалистік көзқарастарды таратуда алғашқы қадамдар жасалды.
Шіркеу мен зайырлы биліктің арасындағы бақталастық, нәтижесінде патшалық абсолютизмнің бекітілуі зайырлы дүниетанымның таралуына қолайлы жағдай туғызды.
Сол кездегі зайырлы билік ғылым мен өнер саласындағы қайраткерлерден лайықты қолдау таба бастады. Біртіндеп дін билеуші емес, әлеуметтік қауымдастықтың бір бөлшегіне айналды.
XVII ғасырда Вестфаль бейбіт келісімінен кейін түрлі діндердің қатар өмір сүруі мемлекет тарапынан мойындалып, өзге дінге төзімділік қағидасы енгізілді, бұл өз кезегінде дін ықпалының төмендеуіне әкелді. Сол кезде шіркеудің бақылауында болған территори- ялардың зайырлы билеушілердің қол астына өтуімен байланысты «секуляризация» (лат.
saecularis – діни емес, зайырлы) термині пайда болды. Саясаттану сөздігінде: «Секуляризация - жалпы қоғам мәдениетін, сондай-ақ әлеуметтік топтар мен жеке индивидтердің күнделікті өмірін қамтитын және сиқырлы, діни нанымдардың, құндылықтар мен нормалардың маңыздылығын азайтуға алып келетін үдерістердің жиынтығы, олар ұтымды дәлелдермен міндетті түрде негіздеуге жататын идеялармен және ережелермен алмастырылады, бұл
«шынайы», объективті білімге қол жеткізу функциясын беретін ғылым беделінің өсуіне ықпал етеді» - деп түсіндіріледі [1, 589 б.].
Реформация дәуіріндегі осы үдерістер діннің мемлекеттен бөлінуімен көрініс алды. Секуляризация түсінігінің қазіргі кездегі ұғымы саяси саланың дін ықпалынан
оқшау болуы, саяси институттардың қызметі мен беделі тылсым күштің сипатынан тыс, қоғамдағы қалыпты өмірдің нәтижесінде туындайтын саясат түсінігімен байланысты.
Алайда дін саясаттан ажырағанмен қоғамда маңызды әлеуметтік функцияларды атқарады. М.Вебердің ойынша, дін адамдар өздерінің қызметінде басшылыққа алатын идеалдардың қалыптасуына ықпалын тигізеді, ол ондай идеалдар қоғамдық дамуды ынталандырушы факторға айналуы мүмкін. Э. Дюркгейм, Т Парсонс, Б. Малиновский сияқты ғалымдар «Дін әлеуметтік бірлікті нығайтуға бағытталған, бұған қол жеткізудің жолы – салт жоралғылар» деп есептейді [2, 340 б.]. Кейбір демократиялық елдер діни жоралғыларды жатсынбайды. Мәселен, Ұлыбританияда христиандық рәміздерді кеңінен пайдаланатын зайырлы дін монарх пен оның отбасының өмірі мен қызметіне байланысты рәсімдерге негізделген.
Кейбір саясаткерлердің діни дәстүрлерді пайдаланғанын кездестіруге болады.
Квазидіндік әдістемені пайдалана отырып, сондай-ақ бір мезетте анық дінге қарсы бағыттағы секуляризмнің таралуымен қатар жүретін ерекше саяси-идеологиялық құбылыстар орын алған еді. Бұл құбылыстар «зайырлы дін» деген атауға ие болды. Бұлар көп жағдайда тоталитарлық, диктаторлық саяси тәртіпке тән еді. Көсемдерге, идеологияға, ұлтқа, нәсілге табынушылық – олардың ажырамас бөлшегі, ал табынушылық социалистік елдердегі атеистік насихатпен ұштасқанмен де діни құбылыс болып табылады. Ал социалистік жүйенің күйреуі, жаһандық үдерістер ықпалымен демократиялық құндылықтардың кеңінен етек алуы бірқатар елдерде мемлекет пен дін арақатынасының жаңа үлгісінің қалыптасуына ықпалын тигізді.
Мақсаты: Қазіргі кезде әлемдік тәжірибедегі мемлекет пен дін арақатынасының спецификасын анықтау. Аталған мақсатқа қол жеткізу үшін келесідей міндеттер жүзеге асырылады:
- Мемлекет пен дін арасындағы қатынастардың қалыптасуы мен дамуындағы негізгі үрдістерді анықтау;
- Әртүрлі елдердегі мемлекеттік-конфессиялық қатынастардың тәжірибесіне салыстырмалы талдау жасау.
Бүгінгі таңда мемлекет пен діннің аражігін түсіндіруде «мемлекеттік-конфессиялық»
немесе «мемлекеттік-конфессияаралық қатынастар» ұғымы кеңінен қолданылады.
Конфессия – (лат. confessio — ғибадат, дін жолы) — құдайға құлшылық ету ерекшеліктері мен белгілі бір ұйымдық құрылымы бар, бір дін шеңберінде дінге сенушілердің бірігуі.
Мәселен, христиандық конфессияларға православие, католицизм және протестантизм жатады. Конфессия термині Реформация дәуірінде протестанттық қауымдастықтың католиктерден бөлініп, өздерінің жеке дін жолын қалыптастырған кезде пайда болған.
Жалпы алғанда діни бірлестіктермен қарым-қатынас сипаты бойынша мемлекеттер конфессиялық типтегі мемлекеттер және зайырлы типтегі мемлекеттер болып бөлінеді.
Ресейлік зерттеуші М.О. Шахов атқандай: «мемлекеттік «міндетті» дін болмайтын және ар- ождан бостандығы қамтамасыз етілген мемлекеттерді зайырлы типке жатқызуға болады»
[3, 23 б.]. Конфессиялық мемлекетте шіркеулердің бірі (конфессиялардың) елді басқарады (теократия), немесе билік және басқару органдар жүйесіне кіреді (мемлекеттік дін) [3, 25 б.]. Діни бірлестіктердің мемлекеттен бөлектену принципі жүзеге асқан, ар-ождан бостандығы және діни сенім бостандығы қамтамасыз етілген АҚШ, Португалия, ГФР сияқты бірқатар елдерде зайырлылық мемлекеттің конституциялық сипаттамалар тізіміне кірмеген, олар зайырлы деп аталмайды.
Сонымен қатар зайырлы Түркияда мұсылман имамдары, муфтийлер және дін уағыздаушылары мемлекеттік қызметкер мәртебесіне ие, мемлекеттік мектептерде діни мәдениет пен этиканы оқу міндетті болып табылады. Сондай-ақ зайырлы болып табылатын
Франция мемлекет меншік иесі ретінде католиктік (тек қана католиктік) ғибадатханаларды қамтамасыз ету, жөндеу мен қалпына келтіру шығындарын өтейді және қарулы күштер қатарындағы бірнеше конфессиялардың капелландық қызметін қаржыландырады.
Капеллан деп әскер қатарындағы дін қызметкерін атайды, бүгінгі күні капелландардың құқықтық мәртебесі тек мемлекет ішінде ғана емес, сонымен бірге халықаралық нормативтік актілерде бекітілген. Мәселен, 1949 жылғы Женева конвенциясына сәйкес дін қызметкерлері комбатант болып есептелмейді (француз. Combatant - шайқасушы, яғни соғыс жағдайында әскери ұрысқа тікелей қатысатын жауынгер) және тұтқынға түскен жағдайда өзінің мәртебесін сақтап қалады. Мұндай капеллан қызметі АҚШ, Ұлыбритания, Германия, Польша, Чехия сияқты мемлекеттердің қарулы күштерінде әрекет етеді.
Қазіргі уақытта әлемнің көптеген мемлекеттердің дін саласы бойынша ұстанымда- ры зайырлылық болып табылады. Зайырлылық – бұл мемлекеттік атеизмнен және бір дінді жалпыға бірдей немесе ресми ретінде мойындаудан бір мезгілде бас тарту арқылы сенім мен ар-ождан бостандығы мәселелерінде азаматтардың толық теңдігін қамтамасыз етуші мемлекеттің сипаттамасы [4, 13 б.]. Бұл дегеніміз мемлекет көпконфессиялы болса, бір дінге ресми түрде басымдық бермейді, заң алдында діни бірлестіктер тең саналады.
Осы тұрғыда бірқатар мемлекеттердің дін саласындағы тәжірибесіне тоқталатын болсақ, Италия елінде дін үш топқа бөлінеді, оның ішінде католик шіркеуі ерекше орынға ие. Италияның Конституциясында мемлекет пен католик шіркеуі арасындағы қарым- қатынастарға арналған 7-інші бап бар, ол бойынша бұл қатынастар 1929 жылы Муссолини үкіметі мен Папа билігі арасында жасалған Латерандық келісіммен реттеледі. Католик шіркеуінен кейін мемлекетпен келісімге отырған діни қауымдастықтар тұрады. Олардың мәртебесі католик шіркеуінің құқықтық жағдайына формальды түрде жақын. Соңғы, әрі төменгі топты мемлекетпен келісімге келмеген діни бірлестіктер құрайды, олар алдыңғы екі категориядағыларға қарағанда бірқатар артықшылықтардан айырылған. Осыған ұқсас, бірақ діни бірлестіктердің бұдан гөрі күрделі типологиясы Испания мемлекетіне тән. Бұл елде заңды түрде мойындалған төрт топ бар, дегенмен әрқайсысының мәртебесі біркелкі емес:
1) Конституцияда арнайы бекітілген католик шіркеуі;
2) заң бойынша мемлекетпен келісім жасай алатын испандық қоғамға «тереңдеп енуші» шіркеулер;
3) «тереңдеп енуші» мәртебесіне ие емес, бірақ заңды мәртебесі бар шіркеулер мен діни ұйымдар, сондай-ақ діни бірлестіктер тізіміне кірген діни қауымдастықтар мен бірлестіктер;
4) діни қауымдастықтар ретінде заңды мәртебесі жоқ діни топтар, өйткені олар заң- ның барлық талаптарына сәйкес келмейді, бірақ жеке ұйымдар ретінде заңды мәртебесіне қол жеткізе алады; заңда олар секталар немесе жаңа діни қозғалыстар ретінде көрсетіледі.
Сол сияқты католик шіркеуінің күшті дәстүрлері мен ықпалы бар мемлекеттер қатарына Латын Америкасы елдері жатады. Олардың кейбіреулерінің конституцияларында католик шіркеуінің маңыздылығы және мемлекет тарапынан қолдау ерекше атап өтіледі.
Мәселен, Аргентинаның (1853) Конституциясының 2 бабына сәйкес федералды үкімет Рим-Католик апостолик шіркеуін қолдайды. Мұндай ережелер Боливия (1967) және Коста- Рика (1949) Конституцияларында қамтылған. Сондай-ақ, мемлекет католик шіркеуіне қаржылай қолдау көрсетеді [5].
Латвия елінің «Діни ұйымдар туралы» заңында «діни конфессиялар» және «дәстүрлі емес діни ұйымдар» деген ұғымдар қолданылады. Діни конфессиялар «әлемдік діндердің тарихи қалыптасқан түрлері, сондай-ақ өз ілімі, (қасиетті жазу, догматика), діни рәсімдер мен ұйымдастыру құрылымының дәстүрлері бар ұлттық діндер ретінде анықталады». Ал дәстүрлі емес діни ұйымдар «әлемдік діндердің, ұлттық діндердің конфессияларынан
