Use of special knowledge in the investigation of terrorist acts

(1)

ISSN (Print) 2616-6844 ISSN (Online) 2663-1318

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің

ХАБАРШЫСЫ ВЕСТНИК

Евразийского национального

университета имени Л.Н. Гумилева

BULLETIN of L.N. Gumilyov

Eurasian National University

ҚҰҚЫҚ сериясы LAW Series Серия ПРАВО

№ 1(130)/2020

1995 жылдан бастап шығады Founded in 1995

Издается с 1995 года

Жылына 4 рет шығады Published 4 times a year Выходит 4 раза в год

Нұр-Сұлтан, 2020

Nur-Sultan, 2020

Нур-Султан, 2020

(2)

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы - BULLETIN of the L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series

Бас редакторы

Ибрагимов Ж. И. Заң ғылымдарының докторы, профессор

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан

Бас редактордың орынбасары Абдрасулов Е. Б. з.ғ.д., профессор,

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан Бас редактордың орынбасары Аничкин Е. С. з.ғ.д., доцент, Алтай мемлекеттік университеті, Барнаул, Ресей

Редакция алқасы

Абайдельдинов Е.М. з.ғ.д., проф., Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан Абдилов Қ.С. PhD, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан Ақпанов А.Н. з.ғ.д., проф., Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан Амандыкова С.К. з.ғ.д., проф., Астана халықаралық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан

Бабкина Е.В. з.ғ.к., доцент, Беларусь мемлекеттік университеті, Минск, Беларусь

Баймаханов М.Т. з.ғ.д., проф., академик, «КАЗГЮУ университеті» АҚ, Нұр-Сұлтан, Қазақстан

Балтабаев К.Ж. з.ғ.д., проф., Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан Бурибаев Е.А. з.ғ.д., проф., Абай атындағы Қазақ ұлттық педагогикалық университеті, Алматы, Қазақстан Бусурманов Ж.Д. з.ғ.д., проф., ҚР Жоғарғы Сот төрелігі Академиясы, Нұр-Сұлтан, Қазақстан

Винниченко О.Ю. з.ғ.д., проф., Тюмень мемлекеттік университеті, Тюмень, Ресей

Исполинов А.С. з.ғ.д., проф., М.В. Ломоносов атындағы Мәскеу мемлекеттік университеті, Мәскеу, Ресей Кала Н.С. PhD, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан Коняхин В.П. з.ғ.д., проф., Кубан мемлекеттік университеті, Краснодар, Ресей

Коробеев А.И. з.ғ.д., проф., Қиыршығыс федералды университеті, Владивосток, Ресей

Мукашева А.А. з.ғ.д., проф., Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан Нургалиева Е.Н. з.ғ.д., проф., Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан Сарсенова С.Н. з.ғ.к, доцент, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан Тлепина Ш.В. з.ғ.д., проф., Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан Томас Давулис з.ғ.д., проф. Гедиминас атындағы Вильнюс университеті, Вильнюс, Литва

Рейн Мюллерсон з.ғ.д., проф., Таллин университеті, Таллин, Эстония

Трунк А. з.ғ.д., проф., Кристиан Альбрехт атындағы, Киль университеті, Киль, Германия Турлуковский Я. з.ғ.д., проф., Варшава университеті, Варшава, Польша

Жауапты редактор, компьютерде беттеген: Қ.Ж. Жұмабекова

Редакцияның мекенжайы: 010008, Қазақстан, Нұр-Сұлтан қ., Қ.Сәтбаев к-сі, 2, 402 б.

Тел.: +7(7172) 709-500 (ішкі 31-457) E-mail: vest_law@enu.kz

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің Хабаршысы. Құқық сериясы Меншіктенуші: ҚР БжҒМ «Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті» ШЖҚ РМК

27.03.18 ж. № 16992-Ж-тіркеу куәлігімен Қазақстан Республикасының Ақпарат және коммуникациялар министрлігімен тіркелген.

Мерзімділігі: жылына 4 рет.Тиражы: 20 дана Басуға 28.03.2020 ж. қол қойылды

Типографияның мекенжайы: 010008, Қазақстан, Нұр-Сұлтан қ., Қажымұқан к-сі,13/1, тел.: +7(7172)709-500 (ішкі 31-457)

© Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті

(3)

Editor-in-Chief

Ibragimov Zh.I. Doctor of Juridical Sciences, Professor L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan Deputy Editor-in-Chief Abdrassulov E.B.,Doctor of Juridical Sciences, Prof.,

L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan

Deputy Editor-in-Chief Anichkin E.S. Doctor of Juridical Sciences, Assoc.Prof., Altai State University (Russia) Editorial board

Abaydeldinov E.M. Doctor of Juridical Sciences, Prof., L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan

Abdilov K.S. PhD, L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan

Akhpanov А.Н. Doctor of Juridical Sciences, Prof., L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan

Amandykova S.K. Doctor of Juridical Sciences, Prof., L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan

Babkina E.V. Сan. of Juridical Sciences, Assoc.Prof., Belarusian State University, Minsk, Belarus

Baymakhanov M.T. Doctor of Juridical Sciences, Prof., Academician, KAZGUU University, Nur-Sultan, Kazakhstan Baltabayev K.Zh. Doctor of Juridical Sciences, Prof., L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan,

Kazakhstan

Buribaev E.A. Doctor of Juridical Sciences, Prof., L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan

Busurmanov Zh.D. Doctor of Juridical Sciences, Prof., Academy of Justice under the Supreme Court of the Republic of Kazakhstan, Nur-Sultan, Kazakhstan

Vinnichenko O.Yu. Doctor of Juridical Sciences, Prof., University of Tyumen, Tyumen, Russia

Ispolinov A.S. Doctor of Juridical Sciences, Prof., Lomonosov Moscow State University, Moscow, Russia Kala N.S. PhD, L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan

Konyakhin V.P. Doctor of Juridical Sciences, Prof., Kuban State University, Russia, Krasnodar, Russia Korobeyev A.I. Doctor of Juridical Sciences, Prof., Far Eastern Federal University, Vladivostok, Russia Mukasheva A.A. Doctor of Juridical Sciences, Prof., L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan,

Kazakhstan

Nurgaliyeva E.N. Doctor of Juridical Sciences, Prof., L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan

Sarsenova S.N. Сan. of Juridical Sciences, Assoc.Prof., L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan

Tlepina Sh.V. Doctor of Juridical Sciences, Prof., L.N. Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan

Tomas Davulis Doctor of Juridical Sciences, Prof., Vilnius University, Vilnius, Lithuania Rain Mullerson Doctor of Juridical Sciences, Prof., Tallinn University, Tallinn, Estonia Trunk A. Doctor of Juridical Sciences, Prof., Keele University, Keel, Germany Turlukovsky Ya. Doctor of Juridical Sciences, Prof., Warsaw University, Warsaw, Poland

Responsible secretary, computer layout: K.Zh. Zhumabekova Editorial address: 2, К.Satpayev str., of.402, Nur-Sultan, Kazakhstan, 010008

Теl.: +7(7172) 709-500 (ext. 31-457) E-mail: vest_law@enu.kz Bulletin of the L.N.Gumilyov Eurasian National University. Law Series

Owner: Republican State Enterprise in the capacity of economic conduct «L.N.Gumilyov Eurasian National University» Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan

Registered by Ministry of information and communication of Republic of Kazakhstan.

Registration certificate No. 16992-Ж from 27.03.2018 Periodicity: 4 times a year Circulation: 20 copies Signed for print on 28.03.2020

Address of printing house: 13/1 Kazhymukan str., Nur-Sultan, Kazakhstan 010008; tel.: +7(7172) 709-500 (ext.31-457)

© L.N. Gumilyov Eurasian National University

(4)

Главный редактор

Ибрагимов Ж. И. доктор юридических наук, профессор,

Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан Зам. главного редактора Абдрасулов Е. Б. д.юр.н., проф.,

Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан Зам. главного редактора Аничкин Е. С. д.юр.н., доцент, ФГБОУ ВО «Алтайский государственный

университет», Барнаул, Россия

Редакционная коллегия Абайдельдинов

Е.М. д.юр.н., проф., Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева, Нур-Султан Казахстан

Абдилов К.С. PhD, Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан Ахпанов А.Н. д.юр.н., проф., Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева, Нур-Султан,

Казахстан

Амандыкова С.К. д.юр.н., проф., Международный университет Астана, Нур-Султан, Казахстан Бабкина Е.В. к.юр.н., доцент, Белорусский государственный университет, Минск, Беларусь Баймаханов М.Т. д.юр.н., проф., академик, АО «Университет КАЗГЮУ», Нур-Султан, Казахстан

Балтабаев К.Ж. д.юр.н., проф., Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан

Бурибаев Е.А. д.юр.н., проф., КазНПУ им. Абая, Алматы, Казахстан

Бусурманов Ж.Д. д.юр.н., проф., Академия правосудия при Верховном Суде РК, Нур-Султан, Казахстан Винниченко О.Ю. д.юр.н., проф, ФГАОУ ВО «Тюменский государственный университет», Тюмень, Россия Исполинов А.С. д.юр.н., проф., МГУ им. М.В. Ломоносова, Москва, Россия

Кала Н.С. PhD, Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан Коняхин В.П. д.юр.н., проф., ФГБОУ ВО «Кубанский государственный университет, Краснодар, Россия Коробеев А.И. д.юр.н., проф., Дальневосточный федеральный университет, Владивосток, Россия

Мукашева А.А. д.юр.н., проф., Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан

Нургалиева Е.Н. д.юр.н., проф., Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан

Сарсенова С.Н. к.юр.н., доцент, Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан

Тлепина Ш.В. д.юр.н., проф., Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан

Томас Давулис д.юр.н., проф., Вильнюсский университет имени Гедиминаса, Вильнюс, Литва Рейн Мюллерсон д.юр.н., проф., Таллиннский университет, Таллин, Эстония

Трунк А. д.юр.н., проф., Кильский университет им. Кристиана Альбрехта, Киль, Германия Турлуковский Я. д.юр.н., проф., Варшавский Университет, Варшава, Польша

Ответственный редактор, компьютерная верстка: К.Ж. Жумабекова Адрес редакции: 010008, Казахстан, г. Нур-Султан, ул. К.Сатпаева, 2, каб. 402

Тел.: +7(7172) 709-500 (вн. 31-457) E-mail: vest_law@enu.kz

Вестник Евразийского национального университета имени Л.Н.Гумилева. Серия: Право Собственник: РГП на ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева» МОН РК

Зарегистрирован Министерством информации и коммуникаций Республики Казахстан. Регистрационное свидетельство

№ 16992-Ж от 27.03.18 г.

Периодичность: 4 раза в год. Тираж: 20 экземпляров Подписано в печать 28.03.2020

Адрес типографии: 010008, Казахстан, г. Нур-Султан, ул. Кажымукана, 13/1, тел.: +7 (7172) 709-500 (вн.31-457)

© Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева

(5)

Мазмұны

Мемлекет және құқық теориясы, конституциялық құқық Капсалямов К.Ж.,Капсалямова С.С., Османова Д.Б. Салық қызметін жетілдіру әдістерінің бірі ретінде жалпыға бірдей декларацияны құқықтық реттеудің кейбір аспек- тілері

8

Максименко Е.В., Абдилов К.С., Наурызбаев О.Е. Іске асырудың кейбір аспектілерін функционалдық талдау Қазақстан Республикасының 2010-2020 жылдарға арналған құқықтық саясатының тұжырымдамасы

16

Оспанова А.Н., Ибрагимов Ж.И. Қазақстан Республикасы мемлекеттілігінің дамуын-

дағы құқықтық мәдениетінің орны 22

Қылмыстық және қылмыстық-процессуалдық құқық

Қуaнaлиeвa Г.A., Мaхaмбeтсaлиeв Д.Б., Калкаева Н.Б.«Қылмыс», «қылмыстық теріс қылық» және «әкімшілік құқық бұзушылық»: ұқсастығы мен айырмашылықтары 29 Мергембаева Н.Б. Террористік актілерді тергеу барысында арнайы білімді қолдану 42 Сейтжанова Н.К. Шетелдердің қылмыстық заңнамасында бағалау санаттарын

қолданудың негізгі үрдістері ⁴⁸

Сембекова Б.Р. Террористік бағыттағы қылмыстық құқықбұзушылықтарды

криминологиялық талдауы 64

Сунцов А.П., Төлегенқызы А. Ресей және Қазақстан Республикасында сыбайлас жемқор- лыққа қарсы күрестің әлеуметтік-құқықтық институтын қалыптастыру 72

Азаматтық, Еңбек құқық

Алимханова С.К. ЕАЭО елдерінің еңбек заңнамасын үйлестіру 78 Балабиев Қ.Р. Республикасы сот жүйесін дамыту бойынша әлемдік медиация тәжіри-

бесін қолдану 84

Мукашева А.А., Сабиров К.К., Қалтаева А.Т. Жылжымайтын мүлікті адал иеленушінің

құқықтарын қорғау тәсілі ретінде виндикацияны шектеу 93

Нұрмағамбетов Ә.А. Кәсіпкерлердің субъективті азаматтық құқықтарды жүзеге асыру

шектері туралы 100

(6)

Contents

The theory of the state and the law, the constitutional law

Kapsalyamov K.Zh.,Kapsalyamova S.S., Osmanova D.B. Some aspects of the legal regulation of universal declaration as one of the methods for improving tax activity 8 Maksimenko E.V., Abdilov K.S., Nauryzbaev O.E. Functional analysis of some aspects of implementation The concept of the legal policy of the Republic of Kazakhstan for 2010-2020. 16 Ospanova A.N., Ibragimov G.I. The place of legal culture in the development of statehood

of the Republic of Kazahstan ²²

Criminal and criminal procedural law

Kuanaliyeva G.A., Muratkhanova M.B., Makhambetsaliyev D.B., Kalkayeva N.B. «Crime»,

«criminal misconduct» and «administrative offense» : similarity and differences 29 Mergembaeva N.B. Use of special knowledge in the investigation of terrorist acts 42 Seitzhanova N.K. The main trends in the use of evaluation categories in the criminal legislation

of foreign countries 48

Sembekova B.R. Criminological analysis of criminal offences of a terrorist orientation 64 Suncov А.P., Тolegenqyzy А. Establishment of the social and legal institution of the fight against corruption in Russia and the Republic of Kazakhstan 72

Civil, Labor law

Alimkhanova S.K. Harmonization of labor legislation of the EAEU countries 78 Balabiyev K.R. The World Experience in Mediation and its Application at the Development of

the Judicial System of the Republic of Kazakhstan 84

Mukasheva A.A., Sabirov K.K., Kaltayeva A.T. Restriction of vindication as a way of protecting

the rights of a bona fide purchaser of real estate 93

Nurmagambetov A.A. On the limits of the exercise of subjective civil rights by entrepreneurs 100

(7)

Содержание

Теория государства и права, конституционное право

Капсалямов К.Ж., Капсалямова С.С., Османова Д.Б. Некоторые аспекты правового ре- гулирования всеобщего декларирования как одного из методов совершенствования нало- говой деятельности

8

Максименко Е.В., Абдилов К.С., Наурызбаев О.Е. Функциональный анализ некоторых аспектов реализации Концепции правовой политики Республики Казахстан на 2010-2020 гг.

16

Оспанова А.Н., Ибрагимов Ж.И. Место правовой культуры в развитии государствен-

ности Республики Казахстан 22

Уголовное и уголовно-процессуальное право

Куaнaлиeвa Г.A., Мaхaмбeтсaлиeв Д.Б., Калкаева Н.Б. «Преступление», «уголовный проступок» и «административное правонарушение»: схожесть и различия 29 Мергембаева Н.Б. Применение специальных знаний при расследовании террористиче-

ского акта 42

Сейтжанова Н.К. Основные тенденции использования оценочных категорий в уголов-

ном законодательстве зарубежных стран 48

Сембекова Б.Р. Криминологический анализ уголовных правонарушений террористиче-

ской направленности 64

Сунцов А.П., Толегенкызы А. Становление социально-правового института противодей-

ствия коррупции в России и в Казахстане 72

Гражданское, Трудовое право

Алимханова С.К. Гармонизация трудового законодательства стран ЕАЭС 78 Балабиев К.Р. Мировой опыт медиации и его применение в развитии судебной системы

Республики Казахстан 84

Мукашева А.А., Сабиров К.К., Калтаева А.Т. Ограничение виндикации как способ за- щиты прав добросовестного приобретателя недвижимого имущества 93 Нурмагамбетов А.А. О пределах осуществления предпринимателями субъективных

гражданских прав 100

(8)

42 Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. Құқық сериясы

ISSN: 2616-6844

№ 1(130)/2020

ХҒТАР 343.148

Н.Б. Мергембаева

Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (E-mаil: nurgul2407@mаil.ru)

Террористік актілерді тергеу барысында арнайы білімді қолдану

Аңдатпа. Мақалада терроризімді тергеу кезіндегі арнайы ғылыми білімді қолданудың өзекті мәселелері қарастырылады. Ең алдымен, терроризм фактілері бойынша тағайындалатын сот сарап- тама түрлерін нақты жағдайға қатысты жүйелендіру қажеттілігі талқыланып отыр. Сонымен қатар, арнайы ғылыми білімнің нысаны ретінде қазіргі замаңға тән ғылыми-техникалық құралдарды қол- дану қажеттілігіне мақалада көңіл бөліп отырмыз. Аталған проблеманы шешу барысында жүр- гізілетін тергеу әрекеттерінің алгоритмі және тағайындалатын сот сараптамаларына талдау жасау әдістерін қолдана отырып, өз пікірлерімізді ұсынып отырмыз.

Түйін сөздер: сот сараптамасы, арнайы білім институты, сарапшының қорытындысы.

DOI: https://doi.org/10.32523/2616-6844-2020-130-1-42-47

Кіріспе. Терроризм проблемасы бүгінгі күні әлем бойынша түрлі террористік ұй- ымдармен жасалатын террористік шабуылдар санының өсуіне байланысты неғұрлым өзек- ті болып отыр. Террордың тұрақты қатері мемлекеттің саяси, экономикалық, әлеуметтік жағдайының тұрақсыздануына әкеп соғады. Бұл мәселе біздің мемлекетке тән құбылыс, 2011 жылдан бастап Қазақстан Республикасында ресми түрде бірқатар террористік актілер орын алды. Аталған оқиғаларға байланысты Қазақстанда террористік қауіп-қатерлерден қоғам мен мемлекеттің қауіпсіздігін қамтамасыз ету шаралары жүзеге асырылып, біртіндеп жетілдірілуде, бұл террористік ұйымдардың іс-әрекетін анықтау мен жолын кесуде белгілі бір тәжірибені жинақтауға жол береді. Кейінгі жылдары мемлекетімізде терроризм мен экс- тремизм алғышарттарын анықтау және болдырмау үшін заңнамалық базасын жетілдіру бойынша елеулі жұмыстар атқарылды. 1999 жылғы шілдеде Қазақстанда терроризмге қар- сы күрестің құқықтық және ұйымдастырушылық негіздерін реттейтін «Терроризмге қарсы күрес туралы» Заң қабылданды. Терроризммен күрестің басты бағыттарының бірі террори- стік актілерді тергеу бойынша қызмет болып табылады [1].

Талқылау. Алайда, осы қылмыс түрінің өзектілігі байланысты оны тергеу ерекше сипатқа ие және соңғы жылдары терроризмнің орын алуына байланысты оны тергеудің әдістемесі жеткілікті деңгейде дамыған жоқ. Кез келген қылмыстарды тергеу әдістемесі алғашқы және кейінгі тергеу әрекеттерін жүргізуден басталады. Яғни терроризімді тергеу барысында алғашқы тергеу әрекеттері ретінде сот сараптамасы тағайындалады. Өйткені кез келген қылмыстық іс бойынша маман мен сарапшының қорытындыларының дәлелдемелік күшінің орны бөлек. Жалпы сот-сараптама қызметі – сот сараптама органдарының және сот сарпашыларының сот сараптамасын ұйымдастыру және жүргізу жөніндегі қызметі [2].

Сондықтан терроризімді тергеуге қатысты тағайындалатын сот сараптамаларының түрлерін анықтап алған жөн. Террористік актілерді тергеу бойынша сараптаманың келесі түрлері тағайындалады:

- сот жарылысы-техникалық сараптама;

- сот өрт-техникалық сараптама;

- сот-баллистикалық сараптама;

- сот-медициналық сараптама;

- сот трасологиялық сараптама [4].

(9)

ВЕСТНИК Евразийского национального университета имени Л.Н. Гумилева. Серия Право

BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. Law Series

№ 1(130)/2020

43

Террористік актілерді тергеу барысында жоғарда аталған сараптамалар тағайында- лып жүргізіледі. Өте жиі сот жарылысы-техникалық сараптамасы тағайындалады. Ол тер- геу мен сот алдында тұрған көптеген мәселелерді шешеді. Одан сирек дактилоскопиялық, трасологиялық, өрт-техникалық, автотехникалық және т.б. зерттеулер тағайындалады.

Террористер жарылғыш құрылғыларды (одан әрі – ЖҚ) қылмыстың қаруы ретінде жиі таңдайды. Бұл жарылыс күшті жойғыш күшке ие бола отырып, зардап шегушіні айтар- лықтай қашықтықта зақымдай алады, белгілі бір уақытқа бағдарламаланған немесе зардап шегушінің қандай да бір іс-қимылдарымен немесе радиосигналмен бастамаланған болуы мүмкін [6].

Криминалдық жарылыстарды жасау үшін террористер жарылғыш заттың заряды және корпуста немесе өзге қабықта орналасқан конструктивті біріктірілген бастамашы құралы болып табылатын жарылғыш құрылғыларды пайдаланады. Террористік сипаттағы жарылыстар басқа да қылмыстарды жасыру мақсатында пайдаланыланылуда. Террористік сипаттағы жарылыстан кейін оқиға болған орнында қылмыскерден және пайдаланылған жарылғыш құрылғыдан да бірқатар іздер қалады.

Жарылыс құрылғысын қылмыс жасау құралы ретінде таңдау оны сатып алу неме- се дайындау салыстырмалы күрделі еместігіне тұрған (сот-тергеу тәжірбиесімен жасалған талдау зерттелетін жарылыс-техникалық сараптама объектілерінің жалпы көлемінің 48%

- ын қолдан жасалған жарылғыш құрылғылар құрайтынын көрсетеді) [7].

Қолдан жасалатын жарылыс құралдары қылмыстың құралы ретінде өте жиі қолда- нылады, мәселен жарылыс техника саласында арнайы білімі жоқ болса да, жарылғыш құрылғыны «интернет» желісінен алынған әдістермен жасайтын жағдайлар кездеседі.

Алайда, тәжірибеде, жарылыстың аз басқарылатын энергиясына немесе сол жағдайларда орындаушылардың тәжірибесіз болуына байланысты қылмыстық ниеттер қажетті нәтиже- ге жеткізбейді, мәселен құрбандардың өлімі, ғимараттарды, мүлік пен материалдық құн- дылықтарды жою немесе зақымдау түрінде ауыр зардаптарға әкеп соғады.

Террорлық қылмыстардың жасау құралы болып табылатын ЖҚ зерттеу үшін соттық жарылыс-техникалық сараптама тағайындалады. Жарылыс-техникалық зерттеу жүргізу барысында диагностикалық және идентификациялық міндеттер шешіледі, оларға ең ал- дымен: жарылыс фактісінің өзін анықтау, жарылыстың табиғаты мен механизмін анықтау, жарылыс эпицентрін анықтау, ЖҚ құрылымын анықтау және оның әрекет ету қағидалары, жарылғыш заттың пайдаланылған зарядының массасын және оның зақымдаушы қасиет- терін анықтау, қайнар көзін анықтау: қолдан жасалған немесе өнеркәсіптік дайындалған жарылғыш құрылғы болып табылады ма, өзге де сұрақтар қойылады. Аталған сұрақтар- дың тізбесімен тергеуші шектелмейді, нақты жағдайларға байланысты басқа да сұрақтар қойылады.

Жарылғыш құрылғыларды қолдана отырып жасалған қылмыстардын алдын-алу, ашу және тергеу шараларын жетілдіруге бағытталған мемлекетпен қабылдаған бағдарла- маларға қарамастан, құқық қорғау органдары оларға қарсы күрестің арнайы техникалық құралдарының ғана емес, сонымен қатар тергеу, жедел-іздестіру және сараптама жұмы- сының дағдылары мен іскерліктерін де нығайтада. Криминалистикалық ғылымда арнайы әзірленген криминалдық жарылыстарды тергеу әдістемесінің жаңа жетістіктерін одан әрі жетілдіру қажет.

Зерттеу объектілерінің әр түрлі болуына байланысты жарылыс-техникалық зерттеу кешенді, сондықтан жарғыш техник сарапшылардан басқа да білім саласының мамандары тартылады. Мысалы, егер ұсынылған заттарда жарылғыш заттың қалдықтары (шағын бөл- шектер) болса, олар дәл қандай? Бұл сараптама заттар мен материалдардың сот сараптама- сы кешенінде жүргізіледі. Ерекше міндеттерді шешу мақсатында басқа да сараптамаларды тағайындау қажеттілігі жиі туындайды. Олардың қатарына криминалистикалық және басқа

(10)

ISSN: 2616-6844

№ 1(130)/2020

да сараптамалар жатады. Мысалы, сот-медициналық сараптама ҚР Қылмыстық іс жүргі- зу кодексінің 271-бабына сәйкес, егер өлімнің себебін, денсаулыққа келтірілген зиянның сипаты мен ауырлық дәрежесін анықтау қажет болса, міндетті түрде тағайындалады [3].

Сот-медициналық сарапшылар адам тыныс-тіршілігі мен функцияларына байланысты ме- дициналық, сондай-ақ биологиялық сипаттағы мәселелер бойынша қорытынды береді. Жа- рылыстар кезінде сот-медициналық сараптама шешетін типтік сұрақтар: денеде жарылы- стардың белгілері бар ба, жарылыс құрылғысынан жәбірленушіге дейінгі ара қашықтық қандай, зардап шегушінің дене жарақатын келтірген сәтте оның қалпын анықтау, зардап шегушінің денесіндегі зақымдары оның киіміндегі зақымдарға сәйкес келе ме, жарылыс кезінде жәбірленуші мен жарылыс құрылғысының арасында кедергі болды ма және т. б.

Келесі сараптамалардың түріне адамның психофизиологиялық процестерінің сот са- раптамасын қарастырайық. Өйткені аталған сот сараптамасы террористік актілерді тергеу барысында үлкен маңызға ие. Сараптаманың осы түрі сот-сараптамалық психологиялық криминалистикалық зерттеу, сот-сараптамалық филологиялық зерттеу және сот-сараптама- лық инженерлік психофизиологиялық зерттеу болып бөлінеді [4].

Сот-тергеу тәжірбиесі террористік сипаттағы қылмыстар бойынша сот-психиатри- ялық, сот-психологиялық және психологиялық-психиатриялық сараптама тағайындау қажеттілігін көрсетеді. Бұл процесс кешенді сипатта болуы тиіс. Бұл бағыт сот сарапта- масындағы жаңа бағыт болып табылады және одан әрі жетілдіруде. Психологиялық-пси- хиатриялық сараптама террористік актіні тергеу кезінде сезікті адамдардың психикалық ерекшеліктерін зерттеу үшін тағайындалады [8]. Аталған сараптама қылмыстың субъ- ективті жағын объективті анықтауға мүмкіндік береді. Сонымен қатар, қылмыс жасаған тұлғадан жауап алу барысында полиграфты қолдану арқылы оның психофизиологиясын криминалистикалық зерттеу мәселесіне тоқталған жөн. Өйткені, аталған процесс психоло- гиямен тығыз байланысты және оны қолданудың құқықтық негізі әлі күнге дейін анықтал- маған. Ал мысалы, Америка Полиграф операторлары қауымдастығы ақпарат алу жағдай- ына байланысты, полиграфтағы сынақтардың дұрыстығын 87-96% шегінде анықтайды, ал 1978 жылы осы мәселені зерделеу кезінде АҚШ Әділет министрлігі полиграфтағы тексеру- лердің нәтижелілігі шамамен 92% болғанын анықтады. Ресей ІІМ ЖҒЗИ мәліметтері бой- ынша қазіргі заманғы полиграфтар көрсеткіштерінің дәлдігі 96% - дан кем емес дейді [11].

Полиграфты қолдану арқылы адамның психофизиологиясын криминалистикалық зерттеудің нәтижелері тергеу барысында террористен жауап алу барысындағы мәлімет- тердің шынайлығын тексеруге мүмкіндік береді. Алайда, Қазақстанда мұндай зерттеулер құқық қорғау органдарына немесе мемлекеттік қызметке орналасу үшін жүргізіледі және бұл процесс заңды түрде реттеледі [5].

Осыған дейін криминалистикада полиграфты қолданудың әдістемелік әзірленуі- не және адам қызметінің түрлі салаларында полиграфты пайдалана отырып жүргізілетін зерттеулер санының өсу үрдісіне қарамастан, әлі күнге дейін қылмыстық істер бойынша іс жүргізу кезінде полиграфты қолданудың нақты құқықтық негізі жоқ. Бұл мәселені шешу үшін қылмыстық процессте полиграфты қолдануға бола ма? деген сұраққа жауап қажет.

Полиграфты қолдану арқылы адамның психофизиологиясын криминалистикалық зерттеу процессін ғылыми-техникалық құралдарға жатқызуға болады, өйткені ҚІЖК-нің 126-б, 3- тар., сәйкес көзделген қағидаларға (заңда тікелей көзделген немесе заңның нормалары мен қағидаларына қайшы болмаса, ғылыми-негізделген, қауіпсіздік) қайшы келмесе, оларды қылмыстық процессте қолданылатын ғылыми-техникалық құралдарға жатқызуға болады [3]. Сондықтан, полиграфты қолдану арқылы адамның психофизиологиясын криминали- стикалық зерттеуді де террористік актіні тергеу барысындағы арнайы білімді қолдану ны- саны ретінде қарастыруға болады, өйткені мұндай зерттеу арнайы маманмен (оператор) жүргізілетін әрекет. Полиграф арқылы, жауап алу кезінде алынған, психофизиологиялық

(11)

№ 1(130)/2020

45

зерттеулер нәтижелері қолданып отырған адамның көрсеткіштеріндегі нақты деректер ғана дәлелдер болып табылады [7]. Ал полиграфты қолдана отырып жауап алу кезінде алынған психофизиологиялық зерттеулер нәтижелерінің дәлелді маңызы болмасада, тергеуші оны бағдарлы ақпарат ретінде пайдаланып және полиграфтың нәтижесі іс бойынша басқада дәлелдемелерді іздеп зерттеуге мүмкіндік береді.

Қорытынды. Сараптамалық зерттеу объективті бола тұра қатаң ғылыми негізделуі және нақты іс бойынша мән-жайларды анықтау үшін қажетті толық көлемде тиісті маман- дық шегінде жүзеге асырылуы қажет. Сондықтан терроризімді тергеу барысында крими- налистикалық және өзге де медициналық сипаттағы сараптамалар тағайындалады. Соңғы жылдары тергеу алдында тұрған мәселелерді шешу үшін тек криминалистика саласы ғана емес, сол сияқты әр түрлі салаларда да арнайы білім талап етіледі, осыған байланысты сараптамалық зерттеулердің кешенділік сипаты байқалады. Сонымен қатар терроризімді тергеу барысында тергеу әрекеттерінің қатарына жататын тек сот сараптамаларын тағай- ындаумен шектелмей арнайы білімнің өзгке де нысандарын қолдану қажет.

Нәтиже. Террористік қылмыстардың алуан-түрлі объектілеріне қатысты алынған қылмыстарды тергеу барысында қолданылатын сот сараптама түрлері криминалистикалық және өзге де медициналық сипаттағы сараптамалар ретінде жүйелендіріледі және кешен- ділік сипатқа ие. Тергеу барсында сот сараптамаларын тағайындау тергеу әрекетімен шек- телмей қазіргі заманға сай полиграфты террористің психофизиологиясын зерттеу құралы ретінде қолдану қажет. Өйткені оның нәтижелері бағдарлы ақпарат ретінде пайдаланып іс бойынша басқа да дәлелдемелері іздеп зерттеу мүмкіндік береді.

Әдебиеттер тізімі

1 «Қазақстан Республикасы Терроризмге қарсы күрес туралы Заңы» 13 шілде 1999 жылы

№ 416-I, [Электронды ресурс]. – URL: https://online.zakon.kz/Document/?doc_id=1013957/

(Қарастырылған күні: 13.05.2020).

2 «Қазақстан Республикасынің Сот-сараптамалық қызмет туралы Заңы» 10 ақпан 2017 жылы № 44-VI, [Электронды ресурс]. – URL: https://online.zakon.kz/document/?doc_

id=37215312 (Қарастырылған күні: 18.04.2020).

3 Қазақстан Республикасынің Қылмыстық іс жүргіжу кодексі 4 шілде 2014 жыл № 231- V, [Электронды ресурс]. – URL: https://online.zakon.kz/document/?doc_id=31575852 (Қара- стырылған күні: 25.05.2020).

4 Қазақстан Республикасының Әділет министірінің 2017 жылғы 27 наурыздағы №306 бұйрығы: «Сот сараптамасы органдары жүргізетін сот сараптамалары түрлерінің және біліктілігін Қазақстан Республикасының Әділет министірлігі беретін сараптама маман- дықтарының тізбесін бекіту туралы»

5 «Қазақстан Республикасынің Мемлекеттік қызмет туралы Заңы» 6 қаңтар 2011 жыл № 380 – IV ( 06.04.2016 ж. өзгертулер мен толықтырулар).

6 Кряжев В.С. Общие положения методики расследования преступлений, совершенных с применением взрывных устройств. Автореферат. - Иркутск: 2003. - 24 с.

7 Бычкова С.Ф. Теория и практика судебной экспертизы. Судебная экспертиза: науч- ные, организационно-правовые и методические основы: учебное пособие. - Алматы: Жетi жарғы, 2002. - 432 с.

8 Саханова Т.В. Судебная экспертиза. М.,2000. - 78 с.

9 Вопросы правовой психологии и судебной экспертизы. - М.: Свердловский юридиче- ский институт, 2013. - 152 c.

10 Кудрявцев, И. А. Комплексная судебная психолого - психиатрическая экспертиза / И.А.

(12)

ISSN: 2616-6844

№ 1(130)/2020

Кудрявцев. - М.: Издательство МГУ, 2015. - 498 c.

11 Гайдамашева Е.В. Достоинства и недостатки первого в Республике Казахстан норма- тивно-правового акта, регламентирующего процедуру проведения психофизиологических исследований с применением полиграфа // Полиграф в Казахстане – избранные страницы:

Библиотека полиграфолога / Под ред. Алесковского С.Ю., Алибаевой Г.А. – Алматы, 2016.

Евразийский национальный университет им.Л.Н.Гумилева, Нұр-Султан, Қазақстан

Применение специальных знаний при расследовании террористического акта Аннотация. В статье рассматриваются актуальные вопросы применения специальных на- учных знаний при расследовании терроризма. Также уделяется внимание вопросам привлечения института специальных знаний в форме судебной экспертизы, так и специалистов, использующих научно-технические средства. На основе анализа и всестороннего рассмотрения данной проблемы мы предлагаем применение полиграфа для криминалистического исследования психофизиологиче- ских процессов человека (террориста).

Ключевые слова: судебная экспертиза, полиграф, институт специальных знаний, заключе- ние эксперта.

N.B. Mergembaeva

Eurasian National University L.N. Gumilyov, Nur-Sultan, Kazakhstan

Use of special knowledge in the investigation of terrorist acts

Abstract. The study of the complex problems of judicial expertise in investigating crimes against public safety and public order based on the analysis of criminal cases. The article deals with topical issues of applying special scientific knowledge in the investigation of terrorism.

Currently, the article focuses on the issues of attracting the Institute of special knowledge in the form of forensic expertise, as well as specialists are using scientific and technical means. Based on the method of analysis, the algorithm of investigative actions and a comprehensive review of this problem, we offer a systematization of the types of forensic examinations assigned to the investigation of a terrorist crime.

Key words: forensic examination, institute of special knowledge, expert opinion.

References

1 «Kazakstan Respublikasy Terrorizmge karsy kures turaly Zany» 13 shіlde 1999 zhyly

№ 416-I, [The Law of the Republic of Kazakhstan of July 13, 1999 No. 416-I “On Countering Terrorism”]. [Electron.resource]. Available at: https://online.zakon.kz/Document/?doc_

id=1013957 (Accessed: 13.05.2020).

2 «Kazakhstan Respublikasynyn Sot-saraptamalyk kyzmet turaly Zany» 10 akpan 2017 zhyly № 44-VI, [Law of the Republic of Kazakhstan dated February 10, 2017 No. 44-VI “On Forensic Expertise”]. [Electron.resource]. Available at: https://online.zakon.kz/document/?doc_

id=37215312 (Accessed: 18.04.2020).

3 Kazakstan Respublikasynyn Kylmystyk іs zhurgіzu kodeksі 4 shіlde 2014 zhyl № 231-V, [Criminal Procedure Code of the Republic of Kazakhstan dated July 4, 2014 No. 231-

(13)

№ 1(130)/2020

47

V]. [Electron.resource]. Available at:: https://online.zakon.kz/document/?doc_id=31575852 (Accessed: 25.05.2020).

4 Kazakstan Respublikasynyn Adіlet ministіrіnіn 2017 zhylgy 27 nauryzdagy №306 buiryk [Approved by order of the Minister of Justice of the Republic of Kazakhstan dated March 27, 2017 No. 306], «Sot saraptamasy organdary zhurgіzetіn sot saraptamalary tүrlerіnіn zhane bіlіktіlіgіn Kazakstan Respublikasynyn Adіlet ministіrlіgі beretіn saraptama mamandyktarynyn tіzbesіn bekіtu turaly» [The list of types of forensic examinations conducted by the bodies of judicial expertise and expert specialties, qualifications for which are assigned by the Ministry of Justice of the Republic of Kazakhstan].

5 «Kazakstan Respublikasynyn Memlekettіk kyzmet turaly Zany» 6 қaңtar 2011 zhyl № 380 – IV ( 06.04.2016 zh. ozgertuler men tolyktyrular) [“Civil Service Law of the Republic of Kazakhstan” January 6, 2011 № 380 - IV (as amended on April 6, 2016)].

6 Kryazhev V.S. Obshhie polozhenija metodiki rassledovanija prestuplenij, sovershennyh s primeneniem vzryvnyh ustrojstv [General provisions of the methodology for the investigation of crimes committed with the use of explosive devices]. Abstract. - Irkutsk: 2003. - 24 p).

7 Bychkova S.F. Teorija i praktika sudebnoj jekspertizy [Theory and practice of forensics].

Sudebnaja jekspertiza: nauchnye, organizacionno-pravovye i metodicheskie osnovy: uchebnoe posobie [Forensics: scientific, legal and methodological foundations: a training manual] (Zheti Zhargy, Almaty, 2002, 432 p).

8 Sakhanova T.V. Sudebnaja jekspertiza [Forensic examination] (Moscow, 2000, 78 p).

9 Voprosy pravovoj psihologii i sudebnoj jekspertizy [Issues of legal psychology and forensics] (Sverdlovsk Law Institute, Moscow, 2013, 152 p).

10 Kudryavtsev, I. A. Voprosy pravovoj psihologii i sudebnoj jekspertizy [Comprehensive forensic psychological and psychiatric examination] (Publishing House of Moscow State University, Moscow, 2015, 498 p).

11 Gaidamasheva E.V. Dostoinstva i nedostatki pervogo v Respublike Kazahstan normativno- pravovogo akta, reglamentirujushhego proceduru provedenija psihofiziologicheskih issledovanij s primeneniem poligrafa [Advantages and disadvantages of the first legal act in the Republic of Kazakhstan regulating the procedure for conducting psychophysiological studies using a polygraph]

Poligraf v Kazahstane – izbrannye stranicy: Biblioteka poligrafologa, pod red. Aleskovskogo S.Ju., Alibaevoj G.A. [Polygraph in Kazakhstan - selected pages: Polygraph examiner’s library, ed. Aleskovsky S.Yu., Alibaeva G.A . Almaty, 2016.

Сведения об авторе:

Мергембаева Н.Б. – заң ғылымдарының кандидаты, доцент, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразиялық ұлттық университеті, Сатпаев 2 көшесі, Нұр-Сұлтан, Қазақстан.

Mergembaeva N.B. – candidate of law, associate professor, L.N. Gumilyov Eurasian National University, Satpaev str., 2, Nur-Sultan, Kazakhstan.