ISSN (Print) 2079-620Х ISSN (Online) 2617-5193
Л.Н. ГУМИЛЕВ АТЫНДАҒЫ ЕҰУ ХАБАРШЫСЫНЫҢ
ЭКОНОМИКА СЕРИЯСЫ ECONOMIC SERIES
OF THE BULLETIN OF L.N. GUMILYOV ENU
ЭКОНОМИЧЕСКАЯ СЕРИЯ ВЕСТНИКА ЕНУ ИМЕНИ
Л.Н. ГУМИЛЕВА
№ 4•2019
2010 жылдан бастап шығады Founded in 2010
Издается с 2010 года
Жылына 4 рет шығады Published 4 times a year Выходит 4 раза в год
Нұр-Сұлтан, 2019 Nur-Sultan, 2019 Нур-Султан, 2019
Бас редакторы С.Б. Мақыш э.ғ.д., профессор (Қазақстан)
Бас редактордың орынбасары А.М. Бакирбекова, э.ғ.к., қауымдаст. проф. (Қазақстан) Редакция алқасы
Акимова Б. Ж. э.ғ.к., доцент (Қазақстан) Алибекова Б.А. э.ғ.к., доцент (Қазақстан)
Аманова Г. Д. э.ғ.к., қауымдаст. проф. (Қазақстан) Арын Е. М. э.ғ.д., проф. (Қазақстан)
Байжолова Р.А. э.ғ.д., проф.(Қазақстан)
Бейсенова Л.З. э.ғ.к., қауымдаст. проф. (Қазақстан) Дуйсембаев А. А. э.ғ.к., қауымдаст. проф. (Қазақстан) Егембердиева С.М. э.ғ.д., проф. (Қазақстан)
Есенова Г. Ж. э.ғ.к., қауымдаст. проф. (Қазақстан) Кирдасинова К.А. э.ғ.к., қауымдаст. проф. (Қазақстан) Кучукова Н.К. э.ғ.д., проф. (Қазақстан)
Лавровский Б.Л. э.ғ.д., проф. (Ресей) Мадиярова Д.М. э.ғ.д., проф. (Ресей) Майдырова А.Б. э.ғ.д., проф. (Қазақстан)
Муталиева Л.М. э.ғ.к., қауымдаст. проф. (Қазақстан) Никифорова Е.В. э.ғ.д., проф.(Ресей)
Палешкевич Д. PhD, проф. (Польша) Петрова М. PhD, доцент (Болгария) Санг Кю Ли PhD, проф.(Оңтүстік Корея) Сембиева Л.М. э.ғ.д., проф. (Қазақстан) Сидорович А.В. э.ғ.д., проф. (Ресей) Сыздыкбаева Б.У. э.ғ.д., проф. (Қазақстан) Толысбаев Б.С. э.ғ.д., проф. (Қазақстан) Урузбаева Н.А. э.ғ.д., проф. (Қазақстан) Шалболова У.Ж. э.ғ.д., проф. (Қазақстан)
Шаш Н.Н. э.ғ.д., проф. (Ресей)
Редакцияның мекенжайы: 010008, Қазақстан, Нұр-Сұлтан қ., Сәтпаев к-сі, 2, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, 402 б.
Тел.: +7(7172) 709-500 (ішкі 31-457) E-mail: vest_econom@enu.kz Жауапты хатшы, компьютерде беттеген:
Қ.Ж. Жұмабекова Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ хабаршысының экономика сериясы
Меншіктенуші: ҚР БжҒМ «Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті» ШЖҚ РМК 18.02.2014ж. Қазақстан Республикасының Мәдениет және ақпарат министрлігімен тіркелген.
№ 14171-Ж -тіркеу куәлігі Мерзімділігі: жылына 4 рет.
Тиражы: 30 дана
Типографияның мекенжайы: 010008, Қазақстан, Нұр-Сұлтан қ., Қажымұқан к-сі,13/1, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті. Тел.: +7(7172)709-500 (ішкі 31-457).
© Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Editor-in-Chief S.B. Makysh
Doctor of Economic Sciences, Professor (Kazakhstan)
Deputy Editor-in-Chief A.M. Bakirbekova, Can. of Economic Sciences, Assoc.prof. (Kazakhstan) Editorial board
Akimova B. Can. of Economic Sciences, Assoc.Prof. (Kazakhstan) Alibekova B.A. Can. of Economic Sciences, Assoc.Prof. (Kazakhstan) Amanova G.D. Can. of Economic Sciences, Assoc. Prof. (Kazakhstan) Aryn Y. М. Doctor of Economic Sciences, Prof. (Kazakhstan) Baizholova R.A. Doctor of Economic Sciences, Prof. (Kazakhstan) Beisenova L.Z. Can. of Economic Sciences, Assoc.Prof. (Kazakhstan) Duissembayev A.А. Can. of Economic Sciences, Assoc. Prof. (Kazakhstan) Yegemberdiyeva S. M. Doctor of Economic Sciences , Prof. (Kazakhstan) Yessenova G. Zh. Can. of Economic Sciences, Assoc. Prof. (Kazakhstan) Kirdasinova K.A. Can. of Economic Sciences, Assoc.Prof.(Kazakhstan) Kuchukova N.K. Doctor of Economic Sciences, Prof. (Kazakhstan) Lavrovskii B.L. Doctor of Economic Sciences, Prof. (Russia) Madiyarova D.M. Doctor of Economic Sciences, Prof. (Russia) Maidyrova А.B. Doctor of Economic Sciences, Prof. (Kazakhstan) Mutaliyeva L.M. Can. of Economic Sciences, Assoc.Prof. (Kazakhstan) Nikiforova E.V. Doctor of Economic Sciеnces, Prof.(Russia)
Paliszkiewicz J. PhD, Prof. (Poland)
Sembieva L.M. Doctor of Economic Sciences, Prof. (Kazakhstan) Petrova M. PhD, Assoc. Prof. (Bulgaria)
Shalbolova U. Zh. Doctor of Economic Sciences, Prof. (Kazakhstan) Sidorovich А.V. Doctor of Economic Sciences, Prof. (Russia) Sung-Kyu Lee PhD, Prof. (South Korea)
Syzdykbayeva B.U. Doctor of Economic Sciences, Prof. (Kazakhstan) Tolysbayev B.S. Doctor of Economic Sciences, Prof. (Kazakhstan) Urusbayeva N.A Doctor of Economic Sciences, Prof. (Kazakhstan) Shash N.N. Doctor of Economic Sciences, Prof. (Russia)
Editorial address: L.N.Gumilyov Eurasian National University, Satpayev str. 2, of.402, Nur-Sultan, Kazakhstan, 010008
Теl.: +7(7172) 709-500 (ext. 31-457) E-mail: vest_econom@enu.kz Responsible secretary, computer layout:
K.Zh. Zhumabekova Economic Series of the bulletin of the L.N. Gumilyov ENU
Owner: Republican State Enterprise in the capacity of economic conduct «L.N.Gumilyov Eurasian National University» Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan
Registered by Ministry culture and information of Republic of Kazakhstan. Registration certificate No. 14171-Ж from 18.02.2014
Periodicity: 4 times a year Circulation: 30 copies
Address of printing house: L.N.Gumilyov Eurasian National University, Kazhimukan str. 13/1, Nur-Sultan, Kazakhstan 010008. Тel.: +7(7172) 709-500 (ext.31-457)
© L.N.Gumilyov Eurasian National University
Главный редактор С.Б. Макыш д.э.н., профессор (Казахстан)
Зам. главного редактора А.М. Бакирбекова, к.э.н., ассоц.проф. (Казахстан) Редакционная коллегия
Акимова Б. Ж. к.э.н., доцент (Казахстан) Алибекова Б.А. к.э.н. доцент (Казахстан) Аманова Г. Д. к.э.н., ассоц.проф. (Казахстан) Арын Е.М. д.э.н., проф. (Казахстан) Байжолова Р.А. д.э.н., проф. (Казахстан) Бейсенова Л.З. к.э.н., ассоц.проф. (Казахстан) Дуйсембаев А. А. к.э.н., ассоц.проф. (Казахстан) Егембердиева С.М. д.э.н. проф. (Казахстан) Есенова Г.Ж. к.э.н., ассоц.проф. (Казахстан) Кирдасинова К.А. к.э.н., ассоц.проф. (Казахстан) Кучукова Н.К. д.э.н., проф. (Казахстан) Лавровский Б.Л. д.э.н., проф. (Россия) Мадиярова Д.М. д.э.н. проф. (Россия) Майдырова А.Б. д.э.н., проф. (Казахстан) Муталиева Л.М. к.э.н., ассоц.проф. (Казахстан) Никифорова Е.В. д.э.н., проф.(Россия)
Палешкевич Д. PhD, проф. (Польша)
Петрова М. PhD, доцент (Болгария)
Санг Кю Ли PhD, проф. (Юж. Корея)
Сембиева Л.М. д.э.н., проф. (Казахстан) Сидорович А.В. д.э.н., проф. (Россия) Сыздыкбаева Б.У. д.э.н., проф. (Казахстан) Толысбаев Б.С. д.э.н., проф. (Казахстан) Урузбаева Н.А. д.э.н., проф. (Казахстан) Шалболова У.Ж. д.э.н., проф.(Казахстан) Шаш Н. Н. д.э.н., проф. (Россия)
Адрес редакции: 010008, Казахстан, г. Нур-Султан, ул. К. Сатпаева, 2, каб. 402 Тел.: +7(7172) 709-500 (вн. 31-457)
E-mail: vest_econom@enu.kz
Ответственный секретарь, компьютерная верстка:
К.Ж.Жумабекова Экономическая серия вестника ЕНУ имени Л.Н. Гумилева
Собственник: РГП на ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева» МОН РК Зарегистрирован Министерством культуры и информации Республики Казахстан. Регистрационное свиде- тельство № 14171-Ж от 18.02.2014 г.
Периодичность: 4 раза в год Тираж: 30 экземпляров
Адрес типографии: 010008, Казахстан, г. Нур-Султан, ул. Кажымукана, 13/1, Евразийский национальный уни- верситет имени Л.Н. Гумилева. Тел.: +7(7172)709-500 (вн.31-457)
© Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева
МАЗМҰНЫ
Экономика және экономикалық теория
Бактымбет С.С., Кожабаева С.А., Бактымбет А.С. Қазақстан Республикасында шағын иннова- циялық кәсіпкерлікті дамытудың ұлттық моделін трансформациялау мәселелері 8 Барабошкин В.К., Тулаганов А.Б. Денсаулық сақтау жүйесіндегі сапа түсінігі 17 Жусупов Р.С, Байжолова Р.А., Джапарова К.К. Cандық технологиялардың ауыл шаруашылығы- ның бәсекелік қабілеттілігіне тигізетін әсері және тиімділігі 28 Иғалиева Л.Н., Ескалиева А.Ж., Кадырбергенова А.К. Адами капиталды қалыптастыру кон-
текстінде экологиялық қауіпсіздікті қамтамасыз ету 38
Мухаммедов А.У., Тасмаганбетов А.Б., Бакирбекова А.М. Қазақстан Республикасында күріш өн-
дірісінің қазіргі жағдайы 52
Шалболова У.Ж., Разакова А.А., Есепанова М.Е. Өндірісті әртараптандыру негізінде мұнай-газ компаниясын инвестициялаудың экономикалық орындылығын негіздеу және даму стратегиясын таңдау
62
Шінет Г.Ғ., Абдибеков С.У., Исаева Г.К. Жұртшылық шаруашылықтарының даму бағытын
анықтауға бағытталған әдістемелік тәсілді негіздеу 74
Менеджмент
Исмаилова Н.T. , Таукенова Л.Ж. , Шамуратова Н.Б. Корпоративтік еріктілік және оның
артықшылықтары 85
Курманов Н.А., Муталиева Л.М., Алиева Ж.Ж. Қазіргі жағдайдағы еңбек нарығы мен жоғары білім
жүйесінің өзара байланысы 93
Нұрмұхаметов Н.Н., Баймбетова А.Б., Сеитова Р.Б. Бәсекеге қабілеттілік жағдайында кәсіп
орынның маркетингтік стратегиясын қалыптастыру 100
Өмірзақова Ә.Қ. Қазақстанның білім беру сферасында мемлекеттік-жеке әріптестікті дамыту 114 Петрова M.M., Aхмедьяров Е.А. Инновациялық қызметті қолдаудың шетелдік тәжірибесі 123
Қаржы
Жусупова А.К., Утибаева Г.Б., Жунусова Р.М. Ауыл шаруашылық кәсіпорындар іс-әре-
кетінің нәтижелері бойынша оларды қаржылық қолдау 133
Қантороева Ғ.Қ., Жоламанова М.Т., Жамиева А.Е. Қазақстан банктерінің экономиканың нақты
секторын несиелендіруі 141
Рахимжанова К.К., Мақыш С.Б. ҚР-дағы екінші деңгейлі банктердің проблемалық несиелермен (ЕДПН) жұмыс жүргізудегі проблемалық несилер қорымен (ПАҚ) өзара байланысы 151
Есеп және аудит
Спатаева С.Б, Бейсенова Л.З., Нурмухаметов Н.Н. Қазақстанның республикалық бюджет
саясатын жүзеге асыру мәселелері 162
Темірханов Ж.Т., Бейсенова Л.З., Нурмухаметов Н.Н. Тиімділік аудитіндегі тәуекелдерді
бағалау: Еуропалық Одақ тәжірибесі 177
Туризм
Дүйсембаев А.А., Мукатова Р.А., Маулен А.Б. Қазақстанда этнотуризм саласындағы бизнес-жоба- лар - туристік беделділікті арттыру мен мәдени мұраны қорғаудың бағыты 184 Молдашева А.Б., Жансеитова Г.С., Ауелбекова А.К. Шетелдік келушілер үшін Қазақстан-
ның туристік тартымдылығын бағалау 193
Мусабаева А.К., Дуйсембаев А.А. Қазақстанда қала туризмін қалыптастыру мен дамытудың алғы-
шарттары 203
Муталиева Л.М., Шарапаева Б.Ж. Шипажай-курорттық қызметтерді дамытудың нарықтық мүм-
кіндіктері 210
CONTENTS
Economy and economic theory
Baktymbet S.S., Kozhabayev S.A., Baktymbet A.S. Issues of transformation of the national model of development of small innovation business in Kazakhstan Republic 8 Baraboshkin V.K., Tulaganov A.B. The concept of quality in the field of healthcare 17 Zhusupov R.S., Baizholova R.A., Japarova K.K. Digital Technologies and their Effects on and Usefulness
to the Competitive Potential of the Agricultural Sector 28
Igaliyeva L.N., YeskaliyevaA.Zh., KadyrbergenovaA.K.Environmental security in the context of human
capital formation 38
Мuhаmmеdоv А.U., Таsmаgаnbеtоv А.B., Bakirbekova A.M. Current state of rice production in the
Republic of Kazakhstan 52
Shalbolova U.Zh., Razakova A.A., Yelpanova M.A. Justification of the economic feasibility of investing in an oil and gas company based on diversification of production and the choice of development strategy 62 Shinet G.G., Abdibekov S.U., Issayeva G.K. Justification of methodical approach to definition of the
direction of development of the personal husbandries 74
Management
Ismailova N.T., Taukenova L.Zh., Shamuratova N.B. Corporate volunteering and its benefits 85 Kurmanov N.A., Mutaliyeva L.M., Aliyeva Zh.Zh. The interaction of the labor market and the
higher education system in contemporary conditions 93
Nurmukhametov N.N., .Baimbetova A.B, Seitova R.B. The formation of the marketing strategy of the
enterprise in competition 100
Omurzakova A.K. Public-private partnership development in Kazakhstan education 114 Petrova M.M., Akhmedyarov Y.A. Foreign experience in supporting innovation 123
Finance
Zhusupova A.K., Utibaeva G.B., Zhunusova R.M. Financial support of agricultural enterprises by
the results of their activities 133
Kantoroyeva G.K., Zholamanova M.T., Zhamiyeva A.E. Lending to the real sector of the economy by
banks of Kazakhstan 141
Rakhimzhanova K., Makysh S. Interaction of the Republic of Kazakhstan second level banks with the
Problem Loans Fund in working with problem loans 151
Accounting and Auditing
Spatayeva S.B., Beysenova L.Z., Nurmukhametov N.N. Issues of implementation of the public budget
policy of Kazakhstan 162
Temirkhanov Zh., Beisenova L., Nurmukhametov N. Risk Assessment in Performance Audit: European
Union Practice 177
Tourism
Duissembayev A.A., Mukatova R.A., Maulen A.B. Business projects in the field of ethno tourism
as a direction for increasing tourist attractiveness and protect cultural heritage of Kazakhstan 184 Moldasheva A.B., Zhanseitova G.S., Auelbekova A.K. Assessment of Kazakhstan’s tourist attractiveness
for foreign visitors 193
Mussabayeva A.K., Duissembayev А.А. Pre-conditions of forming and development of municipal tourism
in Kazakhstan 203
Mutaliyeva L.M., Sharapayeva B.Zh. Research of the State of service activity of the boarding house 210
СОДЕРЖАНИЕ
Экономика и экономическая теория
Бактымбет С.С., Кожабаева С.А., Бактымбет А.С. Вопросы трансформации национальной мо- дели развития малого инновационного предпринимательства в Республике Казахстан 8 Барабошкин В.К., Тулаганов А.Б. Понятие качества в системе здравоохранения 17 Жусупов Р.С., Байжолова Р.А., Джапарова К.К. Влияние и эффективность цифровых технологий
на конкурентоспособность сельского хозяйства 28
Игалиева Л.Н., Ескалиева А.Ж., Кадырбергенова А.К. Обеспечение экологической безопасности в
контексте формирования человеческого капитала 38
Мухаммедов А.У. , Тасмаганбетов А.Б., Бакирбекова А.М. Современное состояние произ-
водства риса в Республике Казахстан 52
Шалболова У.Ж., Разакова А.А., Елпанова М.А. Обоснование экономической целесообразности инвестирования нефтегазовой компании на основе диверсификации производства и выбор страте- гии развития
62
Шінет Г.Ғ., Абдибеков С.У., Исаева Г.К. Обоснование методического подхода к определению на-
правления развития хозяйств населения 74
Менеджмент
Исмаилова Н.T., Таукенова Л.Ж., Шамуратова Н.Б.Корпоративное волонтерство и его преиму-
щества 85
Курманов Н.А., Муталиева Л.М., Алиева Ж.Ж. Взаимодействие рынка труда и системы высшего
образования в современных условиях 93
Нурмухаметов Н.Н., Баймбетова А.Б. , Сеитова Р.Б. Формирование маркетинговой стратегии
предприятия в условиях конкуренции 100
Oмуpзaкoвa A.К. Развитие гoсудapствeннo-чaстнoгo пapтнepствa в сфepe oбpaзoвaния Кaзaхстaна 114 Петрова M.M., Aхмедьяров Е.А. Зарубежный опыт поддержки инновационной деятельности 123
Финансы
Жусупова А.К., Утибаева Г.Б., Жунусова Р.М. Финансовая поддержка предприятий сельского
хозяйства по результатам их деятельности 133
Кантороева Г.К., Жоламанова М.Т., Жамиева А.Е. Кредитование реального сектора экономики
банками Казахстана 141
Рахимжанова К.К., Мақыш С.Б. Взаимодействие банков второго уровня Республики
Казахстан с Фондом проблемных кредитов в работе с проблемными кредитами 151 Учет и аудит
Спатаева С.Б., Бейсенова Л.З., Нурмухаметов Н.Н. Вопросы реализации республиканской
бюджетной политики Казахстана 162
Темірханов Ж.Т., Бейсенова Л.З., Нурмухаметов Н.Н. Оценка рисков в аудите эффективно-
сти: практика Европейского союза 177
Туризм
Дуйсембаев А.А., Мукатова Р.А., Маулен А.Б. Бизнес-проекты в сфере этнотуризма как направ- ление повышения туристской привлекательности и сохранения культурного наследия Казахстана 184 Молдашева А.Б., Жансеитова Г.С., Ауелбекова А.К. Оценка туристской привлекательности Казах-
стана для иностранных посетителей 193
Мусабаева А.К., Дуйсембаев А.А. Предпосылки формирования и развития городского ту-
ризма в Казахстане 203
Муталиева Л.М., Шарапаева Б.Ж. Рыночные возможности развития санаторно-курортных услуг 210
IRSTI 06.71.07
R.S.Zhusupov1, R.A.Baizholova2, K.K.Japarova3
1,3Sh. Ualikhanov Kokshetau State University
2L.N. Gumilyov Eurasian National University
(E-mail: rysbek_15031986@mail.ru, baizholova_ra@enu.kz, kadisha59@mail.ru) Digital Technologies and their Effects on and Usefulness to the Competitive Potential
of the Agricultural Sector
Аbstract: A digital economy is one of the key priorities of the modern world and is being used in all areas of society, including agriculture. Prospects for the development of agriculture can not be imagined without digital transformation. Digital economy in agriculture is aimed at satisfying the needs of the population in food, ensuring the growth of the agro-industrial complex, and especially the volume of export production, the growth of revenue from the use of resource potential, cost optimization and productivity increase.
The relevance of the study is the introduction of digital technologies in the field of agriculture, including drones, unmanned vehicles, automated robots. According to experts, the introduction of digital technologies will save 20-30% of the costs of agricultural enterprises. The main purpose of the article is to consider the issues of integrating digital technologies into agriculture.
Keywords: agriculture, competitiveness, digital technology, drones and equipment that does not have a driver.
DOI: https://doi.org/10.32523/2079-620X-2019-4-28-37 Purpose and objectives of the research. Taking into account the developmental strategies for agricultural sector in the economies of developed countries,increasing the profitability and productivity of the agro-industrial complex, attracting investments by means of digitalization, developing innovative digital technologies, and improving the efficiency and competitiveness of agricultural production.
Research methods. Comparison, systematization, classification and economic-mathematical modeling of economic and statistical indicators.
Discussions and results. The world has come to the era of digital globalization. Thanks to this, our country has started to use small, but fast, cheap and powerful smart devices in agriculture. Today, the most important services in the field of agriculture are easily performed.
Digital technologies have accelerated spring fieldworkfor foreign artisans.
Technology development makes life easier and makes it more comfortable. Artificial Intelligence gradually takes its place in all areas and engineers are developing many new projects.
Currently, the development of non-pilot cars is gaining popularity. The President of the Republic of Kazakhstan N. Nazarbayev N. Nazarbayev states that «unmanned machinery will remove the human factor and significantly reduce the cost of farming» [1].
According to experts, the introduction of digital technologies will save 20-30% of the costs of agricultural enterprises [2].
This technology has a lot to offer to farmers. First, it saves time. During spring fieldwork, it is clear that every minute of the year is expensive for entrepreneurs. Secondly, dispatchers, agronomists and mechanics will avoid making mistakes. Thirdly, this will help to address the shortage of agronomists, mechanics, economists and accountants in this sector in Kazakhstan.
Business managers can see the work done and done electronically. In the old system, the accountant would have to wait for the night shift to complete his accounting. Later, he would estimate how many hectares of land were planted. Now the situation is different. The results of all work will automatically come to the computer. You can do the job at night. Agronomists,
directors and economists can easily get acquainted with that information. They will be able to make future projections based on this data.It will be possible to track the tractors and their movements by installing appropriate technology. If necessary, the driver will also be given instructions. Technology makes it easier for economists and accountants to work. This is because it will allow them to know the amount of grain, and see what’s going on in the wharf. At the same time, the accountants’ jobs are made even easier, as they will need to calculate the sowing hectares only once. After all, the hectare figures will arrive on a daily basis. Even salaries of employees are calculated using this program. Thus, each employee will be paid a salary depending on the area of the field. This will make it much easier for economists to work. In addition, fuel burns, tractor shutdowns, and mechanized action will be easier to monitor. Unexpected shortages of fuel in some tractors will no longer be an issue, as workers will be able to monitor these via digital technologies. Now, managers of households can monitor every liter of diesel. It also predetermines how many hectares of fuel a tank will reach and how long it will be exhausted. Computers will run special dispatchers. They will watch out over all possible issues. The deficiencies will be known not only after work, but also when they are in progress. This allows you to quickly fix these bugs.
Digital technology has simplified the work of ordinary combine harvesters. Mechanisms have also been simplified. Because these specialists are only required to manage the equipment only in the direction the dispatcher has provided. And if he is misled, he will be informed immediately.
There is an opportunity to correct the mistake right away. In general, thanks to such advantages, the speed of work has increased, and the quality of sowing has improved dramatically.
Thanks to the computers installed on the tractors, work has been made easier. This technology also shows any urgent problems. The amount of grain is being sowed is can also be monitored. The sequence in which the seeds are being planted can be observed. Working with such technology is not difficult.Working with vehicles without digital technology is a burden. It’s up to the driver to look at it all. The condition of the tractor, fuel and fuel should also be monitored. Now the situation with modern technological equipment has improved.
With the help of digital technology, you can now monitor the state of sown areas. The chemical processing of crops and removing weeds can also be programmed into the technology and executed accordingly. With the help of these technologies, there is a great chance to reap an abundant harvest in autumn.
Foreign countries have long used digital technologies in agriculture. That is why they have a lot of experience in this business. Today, border specialists have made significant progress in eliminating errors, making quick decisions, and identifying the fertility of crops.
They use 3 main programs in agriculture. These allows work to develop in the direction of digital technology. The first of these projects is called exactfarming. With the help of this program, you can control labor in the fields. In the second program, observational equipment is installed on all units. The information provided by these mechanisms comes from the second Agrobank project. Thanks to this, specialists see the tractors’ direction, speed and quality of work from a distance. The third program is called geosis. This innovationgreatly simplifies the work. Thanks to this technology, it is possible to see sprouting of arable land. Through it, it is possible to determine the rate of growth and the state of grain crops.
The development of non-pilot vehicles is carried out in three directions: consumer (private car, taxi, city road network); production (special equipment); military (military equipment of different purposes). The introduction of drones contributes to the development of the world economy [3].
Works on the production of non-pilot agricultural machinery, self-piloted airplanes, and unmanned tractors are carried out in the world. An unmanned tractor made by CNH Industrial (FIAT Group) in Italy is completely non-wired. Manufacturers are convinced of the future of this development because the self-piloted tractor works faster in any weather, with any trailer; it can
perform any operation [4].
The tractor is equipped with several radars and video cameras. Its operation is controlled by the on-board computer system and the remote operator.
Detailed information about sowing and crop cultivation is pre-loaded onto the control system. If obstacles are detected, the operator will be responsible for further maneuvering [5].
Driverless machines - there are such technologies in agriculture. The potential of these machinesis widely used in the development of ideas bytechnicians and ideas of production workers and implementation of technological operations in the production of agricultural products. In cattle breeding - robots for automated beef cattle, in plant breeding - working directly on field grounds, i.e. in planting and harvesting and for the transformation of products.
One of the promising directions of exact agriculture is unmanned aerial vehicles (drones).
Drones are remotely controlled aircraft without a crew on board [6]. Drones have been used for commercial purposes since the early 1980s. In recent years, opportunities for practical use of drones have begun expanding [7, 8]. Unmanaged aircraft are used to track and control the animals in the field of animal husbandry, and they are used to track field crops, collect data and process chemicals for crops.
Given these factors, we will perform a correlation-regression analysis and calculate the impact ofdigital technologies on the competitiveness of Kazakhstan’s agriculture.
The regression indices show a two-way correlation relation, the mean value of the change in the mean value of x χ and the value of χ in the X sign indicates X, and on the contrary, the change in the average value of the X sign shows xi. The change in the signals at this time indicates that the timeline will not be eliminated. Regression of this sequence is one-sided [9].
To achieve this we get the following indicators, which influence the penetration of digital technology into the agricultural sector:
- level of innovation activity of farms in introducing digital technologies;
- internal costs for R & D;
- Number of broadband internet subscribers per 100 people, unit;
- Number of employees performing R & D, human;
- the number of Internet users aged 16-74 per 100 people;
- number of organizations (enterprises) engaged in R & D;
- share of organizations using computers, percent;
- share of organizations using intranet;
- average wage of agricultural workers;
- the number of active universities in the introduction of the CT;
- IT import, mln. USD;
- Total costs for information and communication technologies.
In the analysis, we first find that there is a link between the aggregate output of agricultural products and the quantitative technology indicators. We do this for correlation-regression analysis (Table 1).
Table 1 Indicators of innovation activity of farms on introduction of gross output of
agricultural products and introduction of digital technologies
Year
Level of innovative activity of farms on introduction of digital technologies,percent
Gross output of agricultural products (services), mln.
KZT
Crop production Animal
husbandry Services in the industry
2008 4,0 770 239,6 628 601,0 5 652,0
2009 4,0 932 305,1 703 174,5 5 872,8
2010 4,3 895 425,2 920 777,3 5 871,7
2011 5,7 1 654 428,5 1 059 561,3 6 463,6
2012 5,7 1 241 517,0 1 145 437,3 6 664,7
2013 8,0 1 683 851,4 1 256 871,7 8 761,9
2014 8,1 1 739 436,4 1 393 762,0 10 479,7
2015 8,1 1 825 236,7 1 469 923,1 11 849,8
2016 9,3 2 047 580,8 1 621 541,4 15 271,1
2017 9,6 2 249 166,9 1 810 914,1 10 835,8
In the chart above, we have developed a schedule of dependencies on charts 1 and 2. As the graph shows, as the level of innovation activity of farms on the introduction of digital technologies increases every year, we see that the total output of crop production and cattle breeding grows accordingly.
0 500000 1000000 1500000 2000000 2500000
0 2 4 6 8 10 12
Gross output of crop production, mln KZT
level of innovation activity of farms in introducing digital technologies, %
Note: Created by the author
Diagram 1 - Thedependenceofthetotalvolumeofindustrialoutputon the introduction ofdigital technologies in 2007-2017
0 500000 1000000 1500000 2000000 2500000
0 2 4 6 8 10 12
Gross output of crop production, mln KZT
level of innovation activity of farms in introducing digital technologies, %
Note: Created by the author
Diagram 2 - The dependence of total output of animal hudbandry products on the introduction of digital technologies in 2007-2017
Indicators of activity level on introduction of gross output of agricultural products and introduction of digital technologies into farms between 2007 and 2017 show a steady dependence.
The following table identifies the regression and statistical dependence of the total output of plant and livestock products, the value of services provided in the agricultural sector and the introduction of digital technologies.
Table 2 Regressive statistical dependence of the level of aggregate output of agricultural
products (services) and introduction of digital technologies
Indicators Regressive statistical dependence of the level of aggregate output of agricultural products (services) and introduction of digital technologies
regressive statistical dependence
coefficient for plant growing
coefficient of regressive statistical dependence on livestock
regressive statistical dependence
coefficient for services in sectors
Multiple R 0,958301126 0,966228246 0,892735389
R-squared 0,918341047 0,933597024 0,796976475
Quantity R-squared 0,908133678 0,925296652 0,771598535
Standarderror 0,663401028 0,598229754 1,046037899
Control 10 10 10
The above table shows the interaction between plant breeding and gross output of livestock on the introduction of digital technologies into farms. It has a R factor ratio of 0.918 relative to plant husbandry, and the R-squared ratio of cattle breeding was 0.934. This means that the total output of crop production and cattle breeding is highly dependent on the introduction of digital technologies in the economy. Gross output of services in the agricultural sector indicates the average dependence on the introduction of digital technologies in the economy. According to this statistical dependence of the regression R squared is 0.797 coefficient.
To make this analysis clearer and more accurate we use multi-factor regression. For this purpose the dependent indicators that influence the increase of innovation activity of farms on introduction of digital technologies were chosen. These include: total output of agricultural products, investment in agriculture, internal expenditures for R & D, number of broadband Internet users per 100 people, number of R & D staff, number of 16-74 year olds per 100 people, Number of organizations (enterprises) involved in R & D, share of organizations using computers, share of organizations using intranets, average wage of employees in agriculture, active flour Imports of the University, the number of IT.
Using these indicators, we determine the effect of various factors on the introduction of digital technologies in the economy through regression.
Before beginning a regression analysis, it is necessary to establish a close relationship between the interdependent factors. We define it by the correlation coefficient. The correlation coefficient is the meter of the relationship between two random variables. If the correlation coefficient is close to +1 or -1, then the dependence is high. If the correlation coefficient is close to 0, then the connection between them is weak. The correlation analysis of indicators is shown in the table.
Conclusion. The correlation analysis of indicators indicated that not all indicators affect the level of innovative activity of the enterprises on introduction of digital technologies. The high bandwidth rated by the module is equal to or higher than the coefficient 0.85. In this regard, we deduct from the correlation analysis table of indicators the coefficients below the value of 0.85.
The correlation analysis of indicators shows that there are eight indicators that have a high impact on the innovative activity of enterprises in implementing digital technologies (Table 3). They are: X1 - total output of agricultural products, X2 - investment in agriculture, X3 - internal costs for R & D, number of broadband Internet users per X4 - 100, number of employees performing R & D, X6 - 100 the number of users aged 16-74 years per capita, X7 - the average salary of employees in the agricultural sector and the number of universities in the X8.
The general regression equation is calculated by the following formula: (1) 𝒀𝒀 = 𝒃𝒃𝟎𝟎+ 𝒃𝒃𝟏𝟏𝑿𝑿𝟏𝟏+ 𝒃𝒃𝟐𝟐𝑿𝑿𝟐𝟐… + 𝒃𝒃𝒏𝒏𝑿𝑿𝒏𝒏 ,
hereY - indicator of dependence (in our case, level of innovative activity of farms on introduction of digital technologies);
Х1, Х2 ..., Хn – Factors;
b0, b1, b2 ..., bn – coefficients.
Table 3 Multidimensional regression
Year Y
(Innovative activity level of enterprises on introduction of digital technologies)
Х1 X2 X3 X4 X5 X6 X7 X8
2008 4 1404
492,60 63 996 726 63 996
726 20246,6
4 16 304 15 36938 143
2009 4 1 641
352,40 74 001 924 22866,5 5 15 793 18 37307 148
2010 4,3 1 822
074,10 92 369 685 19457,5 6 17 021 32 40214 149
2011 5,7 2 720
453,40 98 628 464 21814,2 8 18 003 50 44986,1 146
2012 5,7 2 393
619,00 128 214
976 27089 10 20 404 68 51044,9 139
2013 8 2 949
485,00 142149262 29566 12 23 712 68 58304,2 128
2014 8,1 3 143
678,10 166397092 34196 12,2 25 793 68 66483,4 126
2015 8,1 3 307
009,60 167078229 37220,7 13 24 735 77 72507 127
2016 9,3 3 684
393,20 252929385 37078 13 22 985 80 81572 125
2017 9,6 4 070
916,80 352508272 37987,4 15 22 081 83 90757 122
Table 4 Regression statistics (Conclusion)
Multiple R 0,980742 R-squared 0,961856 Quantity R-squared 0,950958 Standard error 0,478848 Control 10 We implemented the results of the regression analysis using Excel (table 4). The regression statistics show that the correlation coefficient is equal to 0.980 (Multitude R). It shows a close link between factors. Determination coefficient R-squared equals 0.950. This model is interpreted as positive.
If we calculate the regression equation in the formula above, it will be as follows.
Y = 17,26357+(1,6E-06*1 404 492,6)+(-2E-09*63 996 726)+(-4,5E-05*20246,6)+(
-0,02088*4)+( 1,49E-05*16 304)+( -0,00169*15)+( 1,39E-05*36938)+( -0,10456*143) Here,
Y - level of innovative activity of farms on introduction of ST,%;
Х1 - Gross output of agricultural products, mln.
Х2 - Investment in agriculture, thousand tenge;
X3 - internal costs for R & D;
X4 - Number of Broadband Internet subscribers per 100 people, units;
X5 - the number of R & D personnel executed;
Х6 - the number of Internet users aged 16-74 per 100 people;
X7 - average wage of employees in agriculture, KZT;
X8 - The number of universities.
As a result of calculating the regression equation in the above formula, the influence of these factors (X1-Х8) shows the growth of innovative activity of farms on introduction of digital technologies.
Finally, the new technologies are profitable for peasants. By using digital technologies, domestic farmers are less expedient and more profitable. But the introduction of these new
technologies into the farms creates some difficulties. It is desirable that there are more educated and qualified specialists in the country to implement it 100%.
References
1 Послание Президента Республики Казахстан Н. Назарбаева народу Казахстана «Но- вые возможности развития в условиях четвертой промышленной революции», 10 января 2018 г. [Электрон. ресурс]. – URL: http://www.akorda.kz/kz/ (дата обращения 15.12.2019) 2 Golokhvastova S. A. Agribusiness goes to the figure Agricultural news. - 2017. № 4 (111), P.3.3 Robotics. Будущее становится настоящим / Новости про хозяйственную робототехни- ку. [Электронный ресурс]- URL: https://robotics.ua/news/agriculture_robots/ ( дата обраще- ния 18.03.2018).
4 Мирончук А. А., Ганджа Н. А., Эффективность внедрения беспилотных автомобилей в сельское хозяйство // Молодой исследователь Дона. - г. Ростов-на-Дону. - 2019. - №1(16) c. 64-67
5 Пронин, Е. Н. Беспилотные автомобили на метане / Е. Н. Пронин. — Москва, Санкт-Петербург. — 2016. [Электронный ресурс]. - URL: http://www.gazpronin.ru/SDV_
Obzor2016.pdf (дата обращения : 21.04.2018).
6 Зубарев Ю.Н., Фомин Д.С., Чащин А.Н., Заболотнова М.В. Использование беспилот- ных летательных аппаратов в сельском хозяйстве // Исследования: теория и эксперимент.
-2019 – С. 47-51
7 Бауэрс П. Летательные аппараты нетрадиционных схем. – М.: Мир, 2016. – 320 c.
8 Витер А.Ф., Турусов В.И., Гармашов В.М. Обработка почвы как фактор регулирова- ния почвенного плодородия: монография. – М.: НИЦ ИНФРА-М, 2014. – 173 с.
9 Жиряева Е. В., Дмитриева М. Н. Роль конкурентоспособности в числе переменных, определяющих состояние сельского хозяйства регионов России: результаты факторного анализа // Власть и экономика.- 2019 . - № 10. С. 111–125.
Р.С.Жусупов1, Р.А.Байжолова2, К.К.Джапарова3
1,3Ш.Уалиханов атындағы Кокшетау Мемлекеттік университеті, Көкшетау, Қазақстан
2Л.Н.Гумилев атындағы Еуразиялық ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Казақстан
Cандық технологиялардың ауыл шаруашылығының бәсекелік қабілеттілігіне тигізетін әсері және тиімділігі
Аңдатпа. Цифрлық экономика қазіргі әлемдегі басты басымдықтардың біріне айналуда және қоғамның барлық салаларында, соның ішінде ауыл шаруашылығында қолданыла бастады.
Ауыл шаруашылығының даму перспективаларын сандық түрлендірусіз елестету мүмкін емес.
Ауыл шаруашылығындағы цифрлық экономика халықтың азық-түлікке деген қажеттілігін қа- нағаттандыруға бағытталған, агроөнеркәсіптік кешеннің, әсіресе экспорттық өндірістің өндіріс көлемінің, ресурстық әлеуетті пайдаланудан түскен табыстың өсуін, шығындарды оңтайландыру- ды және өнімділікті арттыруды қамтамасыз етеді.
Зерттеудің өзектілігі ауыл шаруашылығында сандық технологияларды дамытудан, соның ішінде дрондар, жүрізушісі жоқ техникалар, автоматтандырылған роботтрадың жұмысын жасақта- удан көрінеді.
Мамандардың пікірінше, цифрлық технологияларды енгізу ауыл шаруашылығы кәсіпорын- дарының шығындарының 20-30%-ын үнемдеуге мүмкіндік береді. Мақаланың басты мақсаты - ауыл шаруашылығына сандық технологияларды толықтай енгізу мәселелерін қарастыру.
Түйін сөздер: ауыл шаруашылығы, бәсекеге қабілеттілік, сандық технологиялар, дрондар, жүргізушісі жоқ техникалар.
Р.С.Жусупов1, Р.А.Байжолова2, К.К.Джапарова3
1,3Кокшетауский государственный университет им. Ш.Уалиханова, Кокшетау, Казахстан
2Евразийский национальный университет им. Л.Н. Гумилева, Нур-Султан, Казахстан
Влияние и эффективность цифровых технологий на конкурентоспособность сельского хозяйства
Аннотация. Цифровая экономика является одним из ключевых приоритетов современного мира и используется во всех сферах жизни общества, включая сельское хозяйство. Перспективы развития сельского хозяйства невозможно представить без цифровой трансформации. Цифровая экономика в сельском хозяйстве направлена на удовлетворение потребностей населения в про- дуктах питания, обеспечение роста агропромышленного комплекса, особенно объема экспортной продукции, рост доходов от использования ресурсного потенциала, оптимизацию затрат и повы- шение производительности. Актуальность исследования связана с внедрением цифровых техноло- гий в области сельского хозяйства, в том числе дронов, безпилотных машин, автоматизированных роботов. По мнению экспертов, внедрение цифровых технологий позволит сэкономить 20-30 % затрат сельскохозяйственных предприятий. Основная цель статьи - рассмотреть вопросы интегра- ции цифровых технологий в сельское хозяйство.
Ключевые слова: сельское хозяйство, конкурентоспособность, цифровые технологии, дро- ны, беспилотные техники.
References
1 Poslanie Prezidenta Respubliki Kazahstan N. Nazarbaeva narodu Kazahstana «Novye vozmozhnosti razvitija v uslovijah chetvertoj promyshlennoj revoljucii», 10 janvarja 2018 g.
[State of the Nation Address by the President of the Republic of Kazakhstan Nursultan Nazarbayev
«New opportunities under fourth industrial revolution» January 10, 2018]. [Electronic resource]
.2003. Available at: https:// http://www.akorda.kz/ (Accessed: 15.12.2019)
2 Golokhvastova S. «Agribusiness goes to the figure,» Agricultural news, 111(4), P. 3 (2017).
3 Robotics. Budushhee stanovitsja nastojashhim [The future becomes present], Novosti pro hozjajstvennuju robototehniku[News about economic robotics]. [Electronic resource] . Available at: https://robotics.ua/news/agriculture_robots/ (Accessed: 18.03.2018)
4 Mironchuk A., Gandzha N. A. Jeffektivnost’ vnedrenija bespilotnyh avtomobilej v sel’skoe hozjajstvo [Effectiveness of unmanned motor vehicles in agricultural production], Molodoj issledovatel’ Dona[Young researcher Don], Rostov-na-Donu. 16(1) 64-67 (2019)
5 Pronin, E. N. Bespilotnye avtomobili na metane [Unmanned vehicles on methane] (St.
Petersburg, Moscow, 2016). [Electronic resource]. Available at: http: //www.gazpronin.ru/SDV_
Obzor2016.pdf (Accessed: 21.04.2018).
6 Zubarev U.N., Fomin D.S, Chashin A.N., Zabolotnova M.V. Ispol’zovanie bespilotnyh letatel’nyh apparatov v sel’skom hozjajstve [Uses of Unmanned Drivers in Sustainability, [Research: Theory and Experiment] 47-51 (2019)
7 Bauers P. Letatel’nye apparaty netradicionnyh shem [Notching apparatus for non - linear
diagrams](World, Moscow, 2016, 320).
8 Viter A.F., Turusov V.I., Garmashov V.M Obrabotka pochvy kak faktor regulirovanija pochvennogo plodorodija: monografija [Tillage as a factor of regulation of augmented fodder:
monography] (SIC INFRA-M, Moscow, 2014,173 p).
9 Zhiryaeva E. V., Dmitrieva. N. Rol’ konkurentosposobnosti v chisle peremennyh, opredeljajushhih sostojanie sel’skogo hozjajstva regionov Rossii: rezul’taty faktornogo analiza [The role of competitive advantages in the variables, identifying the situation of rural households in the region of Russia: the result of factor analysis], VLASTI ECONOMICS. 10. 111-125 (2019).
Information about authors:
Р.С. Жусупов – PhD, Ш.Уалиханов атындағы Көкшетау Мемлекеттік университетінің
«Қаржы және менеджмент» кафедрасының меңгерушісі, Көкшетау, Қазақстан.
Р.А. Байжолова – экономика ғылымдарының докторы, профессор, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің «Экономика және кәсіпкерлік» кафедрасының профессоры, Нұр-Сұлтан, Қазақстан.
К.К. Джапарова – экономика ғылымдарының кандидаты, Ш.Уалиханов атындағы Көкшетау Мемлекеттік университетінің «Қаржы және менеджмент» кафедрасының аға оқытушысы, Көкшетау, Қазақстан.
R.S. Zhussupov - PhD, Head of the Department of «Finance and Management» Sh.Ualikhanov Kokshetau State University, Kokshetau, Kazakhstan.
R.A. Baizholova - Doctor of Economic Sciences, Professor, Professor of the Department of Economics and Business, LN Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan.
K.K. Japarova - candidate of economic sciences, senior teacher of «Finance and Management»
department of Sh.Ualikhanov Kokshetau State University, Kokshetau, Kazakhstan.
«Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰҮ Хабаршысының экономика сериясы» журналында мақала жариялау ережесі
1. Журнал мақсаты. Экономика салалары бойынша мұқият тексеруден өткен ғылыми құндылығы бар мақалалар жариялау.
2. Журналда мақала жариялаушы автор мақаланың қол қойылған бір дана қағаз нұсқа- сын Ғылыми басылымдар бөліміне (редакцияға, мекенжайы: 010008, Қазақстан Республи- касы, Нұр-Сұлтан қаласы, Қ. Сәтпаев көшесі, 2, Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Бас ғимарат, 402 кабинет) және vest_econom@enu.kz электрондық поштасына Word форматындағы электронды нұсқасын жіберу қажет. Мақала мәтінінің қағаз нұсқасы мен электронды нұсқалары бірдей болулары қажет. Мақаламен бірге автордың жұмыс ор- нынан Ілеспе хат тапсырылуы қажет (Іліспе хаттың үлгісі төменде берілген).
Мақалалар қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде қабылданады.
3. Автордың қолжазбаны редакцияға жіберуі мақаланың «Л.Н. Гумилев атындағы ЕҰУ хабаршысының экономикасы сериясы» журналында басуға келісімін, шетел тіліне ау- дарылып қайта басылуына келісімін білдіреді. Автор мақаланы редакцияға жіберу арқылы автор туралы мәліметтің дұрыстығына, мақала көшірілмегендігіне (плагиаттың жоқтығына) және басқа да заңсыз көшірмелердің жоқтығына кепілдеме береді.
4. Мақаланың көлемі 18 беттен аспауы тиіс (6 беттен бастап).
5. Мақаланың құрылымы
6. ҒТАМР http://grnti.ru/ - бірінші жолдың сол жақтауында;
Автор(лар)дың аты-жөні – жолдың ортасында;
Мекеменің толық атауы, қаласы, мемлекеті (егер авторлар әртүрлі мекемеде жұмыс жасайтын болса, онда әр автор мен оның жұмыс мекемесі қасында бірдей белгі қойылу ке- рек) – жолдың ортасында;
Автор(лар)дың Е-mail-ы – жақша ішінде, курсивпен, жолдың ортасында;
Мақала атауы – жолдың ортасында;
Аңдатпа (100-200 сөз; формуласыз, мақаланың атауын мейлінше қайталамауы қажет;
әдебиеттерге сілтемелер болмауы қажет; мақаланың құрылысын (кіріспесі, мақаланың мақ- саты, міндеттері, қарастырылып отырған сұрақтың тарихы, зерттеу әдістері, нәтижелер/
талқылау, қорытынды) сақтай отырып, мақаланың қысқаша мазмұны берілуі қажет).
Түйін сөздер (6-8 сөз не сөз тіркесі)
Түйін сөздер мақала мазмұнын көрсетіп, мейлінше мақала атауы мен аннотациядағы сөздерді қайталамай, мақала мазмұнындағы сөздерді қолдану қажет. Сонымен қатар, ақпа- раттық-іздестіру жүйелерінде мақаланы жеңіл табуға мүмкіндік беретін ғылым салалары- ның терминдерін қолдану қажет.
Негізгі мәтін мақаланың мақсаты, міндеттері, қарастырылып отырған сұрақтың та- рихы, зерттеу әдістері, нәтижелер/талқылау, қорытынды бөлімдерін қамтуы қажет – жола- ралық интервал - 1, азат жол «қызыл жолдан» - 1,25см, беттеу жолағы – еніне сай жасалады.
Кесте, суреттер – аталғаннан кейін орналастырылады. Әр таблица, сурет қасында оның аталуы болу қажет. Сурет айқын, сканерден өтпеген болуы керек.
Жалпы қолданыста бар аббревиатуралар мен қысқартулардан басқалары міндетті түр- де алғаш қолданғанда түсіндірілуі берілуі қажет.
Қаржылай көмек туралы ақпарат бірінші бетте көрсетіледі.
Әдебиеттер тізімі
Мәтінде әдібиеттерге сілтемелер тікжақшаға алынады. Мәтіндегі әдебиеттер тізіміне сілтемелердің номерленуі мәтінде қолданылуына қатысты жүргізіліде: мәтінде кездескен әдебиетке алғашқы сілтеме [1] арқылы, екінші сілтеме [2] арқылы т.с.с. жүргізіледі. Кітапқа жасалатын сілтемелерде қолданылған бетттері де көрсетілуі керек (мысалы, [1, 45 бет]). Жа- рияланбаған еңбектерге сілтемелер жасалмайды. Сонымен қатар, рецензиядан өтпейтін ба-
