ISSN (Print) 2616-6844 ISSN (Online) 2663-1318
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің
ХАБАРШЫСЫ ВЕСТНИК
Евразийского национального
университета имени Л.Н. Гумилева
BULLETIN of L.N. Gumilyov
Eurasian National University
ҚҰҚЫҚ сериясы LAW Series Серия ПРАВО
№ 2(127)/2019
1995 жылдан бастап шығады Founded in 1995
Издается с 1995 года
Жылына 4 рет шығады Published 4 times a year Выходит 4 раза в год
Нұр-Сұлтан, 2019
Nur-Sultan, 2019
Нур-Султан, 2019
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ФИЛОЛОГИЯ сериясы - BULLETIN of the L.N. Gumilyov Eurasian National University. PHILOLOGY Series
Бас редакторы
Заң ғылымдарының докторы, профессор Амандықова С.К. (Қазақстан)
Бас редактордың орынбасары Ибрагимов Ж.И., з.ғ.д., доцент (Қазақстан) Бас редактордың орынбасары Сарсенова С.Н., з.ғ.к., доцент (Қазақстан)
Редакция алқасы
Абайдельдинов Е.М. з.ғ.д., проф. (Қазақстан) Абдрасулов Е.Б. з.ғ.д., проф. (Қазақстан) Алебастрова И.А. з.ғ.к., доцент (Ресей) Ақпанов А.Н. з.ғ.д., проф. (Қазақстан)
Баймаханов М.Т. з.ғ.д., проф., академик (Қазақстан) Балтабаев К.Ж. з.ғ.д., проф. (Қазақстан)
Букалерова Л.А. з.ғ.д., проф. (Ресей) Жумашева Г.С. з.ғ.к., доцент (Қазақстан)
Коняхин В.П. з.ғ.д., проф. (Ресей)
Коробеев А.И. з.ғ.д., проф. (Ресей) Кристиан Цомплак д.ю.н., проф. (Польша) Мукашева А.А. з.ғ.д., проф. (Қазақстан)
Мурат Тумай PhD (Түркия)
Нургалиева Е.Н. з.ғ.д., проф. (Қазақстан) Тлепина Ш.В. з.ғ.д., проф. (Қазақстан) Томас Давулис з.ғ.д., проф. (Литва) Тхабисимова Л.А. з.ғ.д., проф. (Ресей)
Умирзаков П.К. з.ғ.к. (Қазақстан)
Хайрмуханмедов Н.И. PhD (Қазақстан)
Явуз Оглу PhD (Түркия)
Жауапты редактор, компьютерде беттеген: Қ.Ж. Жұмабекова
Редакцияның мекенжайы: 010008, Қазақстан, Нұр-Сұлтан қ., Қ.Сәтбаев к-сі, 2, 349 б.
Тел.: +7(7172) 709-500 (ішкі 31-357) E-mail: vest_law@enu.kz
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің Хабаршысы. Құқық сериясы Меншіктенуші: ҚР БжҒМ «Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті» ШЖҚ РМК 27.03.18 ж. № 16992-Ж-тіркеу куәлігімен Қазақстан Республикасының Ақпарат және коммуникациялар министрлігімен тіркелген.
Мерзімділігі: жылына 4 рет.
Тиражы: 30 дана
Типографияның мекенжайы: 010008, Қазақстан, Нұр-Сұлтан қ., Қажымұқан к-сі,13/1, тел.: +7(7172)709-500 (ішкі 31-357)
© Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Editor-in-Chief
Doctor of of Juridical Sciences, Professor Amandykova S.K. (Kazakhstan)
Deputy Editor-in-Chief Ibragimov Zh.I., Doctor of Juridical Sciences, Assoc.Prof. (Kazakhstan) Deputy Editor-in-Chief Sarsenova S.N., Can. of Juridical Sciences, Assoc.Prof. (Kazakhstan)
Editorial board
Abaydeldinov E.M. Doctor of Juridical Sciences, Prof. (Kazakhstan) Abdrassulov E.B. Doctor of Juridical Sciences, Prof. (Kazakhstan) Alebastrova I.A. Can. of Juridical Sciences, Assoc.Prof. (Russia) Akhpanov А.Н. Doctor of Juridical Sciences, Prof. (Kazakhstan) Baymakhanov M.T. Doctor of Juridical Sciences, Prof., Academician
(Kazakhstan)
Baltabayev K.Zh. Doctor of Juridical Sciences, Prof. (Kazakhstan) Bukalerova L.А. Doctor of Juridical Sciences, Prof. (Russia) Khairmuhanmedov N.I. PhD (Kazakhstan)
Konyakhin V.P. Doctor of Juridical Sciences, Prof. (Russia) Korobeyev A.I. Doctor of Juridical Sciences, Prof. (Russia) Krystian Complak Doctor of Juridical Sciences, Prof. (Poland) Mukasheva A.A. Doctor of Juridical Sciences, Prof. (Kazakhstan)
Murat Tumay PhD (Turkey)
Nurgaliyeva E.N. Doctor of Juridical Sciences, Prof. (Kazakhstan) Tlepina Sh.V. Doctor of Juridical Sciences, Prof. (Kazakhstan) Tomas Davulis Doctor of Juridical Sciences, Prof. (Lithuania) Thabisimova L.А. Doctor of Juridical Sciences, Prof. (Russia) Umirzakov P.K. Can. of Juridical Sciences (Kazakhstan)
Yavuz Oglu PhD (Turkey)
Zhumasheva G.S. Can. of Juridical Sciences, Assoc.Prof. (Kazakhstan)
Responsible secretary, computer layout: K.Zh. Zhumabekova Editorial address: 2, К.Satpayev str., of.349, Nur-Sultan, Kazakhstan, 010008
Теl.: +7(7172) 709-500 (ext. 31-357) E-mail: vest_law@enu.kz
Bulletin of the L.N.Gumilyov Eurasian National University. Law Series
Owner: Republican State Enterprise in the capacity of economic conduct «L.N.Gumilyov Eurasian National University» Ministry of Education and Science of the Republic of Kazakhstan
Registered by Ministry of information and communication of Republic of Kazakhstan.
Registration certificate No. 16992-Ж from 27.03.2018 Periodicity: 4 times a year
Circulation: 30 copies
Address of printing house: 13/1 Kazhymukan str., Nur-Sultan, Kazakhstan 010008;
tel.: +7(7172) 709-500 (ext.31-357)
© L.N. Gumilyov Eurasian National University
Главный редактор
Доктор юридических наук, профессор Амандыкова С.К. (Казахстан)
Зам. главного редактора Ибрагимов Ж.И., д.юр.н., доцент (Казахстан) Зам. главного редактора Сарсенова С.Н., к.юр.н., доцент (Казахстан)
Редакционная коллегия
Абайдельдинов Е.М. д.юр.н., проф. (Казахстан) Абдрасулов Е.Б. д.юр.н., проф. (Казахстан) Алебастрова И.А. к.юр.н., доцент (Россия) Ахпанов А.Н. д.юр.н., проф. (Казахстан)
Баймаханов М.Т. д.юр.н., проф., академик (Казахстан) Балтабаев К.Ж. д.юр.н., проф. (Казахстан)
Букалерова Л.А. д.юр.н., проф. (Россия) Жумашева Г.С. к.юр.н., доцент (Казахстан) Коняхин В.П. д.юр.н., проф. (Россия) Коробеев А.И. д.юр.н., проф. (Россия) Кристиан Цомплак д.юр.н., проф. (Польша) Мукашева А.А. д.юр.н., проф. (Казахстан)
Мурат Тумай PhD (Турция)
Нургалиева Е.Н. д.юр.н., проф. (Казахстан) Тлепина Ш.В. д.юр.н., проф. (Казахстан) Томас Давулис д.юр.н., проф. (Литва) Тхабисимова Л.А. д.юр.н., проф. (Россия) Умирзаков П.К. к.юр.н., (Казахстан) Хайрмуханмедов Н.И. PhD (Казахстан)
Явуз Оглу PhD (Турция)
Ответственный редактор, компьютерная верстка: К.Ж. Жумабекова Адрес редакции: 010008, Казахстан, г. Нур-Султан, ул. К.Сатпаева, 2, каб. 349
Тел.: +7(7172) 709-500 (вн. 31-357) E-mail: vest_law@enu.kz
Вестник Евразийского национального университета имени Л.Н.Гумилева. Серия: Право Собственник: РГП на ПХВ «Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева» МОН РК Зарегистрирован Министерством информации и коммуникаций Республики Казахстан.
Регистрационное свидетельство № 16992-Ж от 27.03.18 г.
Периодичность: 4 раза в год Тираж: 25 экземпляров
Адрес типографии: 010008, Казахстан, г. Нур-Султан, ул. Кажымукана, 13/1, тел.: +7 (7172) 709-500 (вн.31-357)
© Евразийский национальный университет имени Л.Н. Гумилева
Мазмұны
Қаржы және салық құқығы
Қапсәлямова С.С., Қапсәлямов Қ.Ж. Қазақстан Қаржы министрлігін цифрландырудың
ұйымдастыру-құқықтық стратегиясы 8
Қылмыстық және қылмыстық-процессуалдық құқық
Ахпанов А.Н. Сотқа дейінгі тергеп-тексерудің целеранттық нысаны 15 Балгынтаев А.О., Қанатов А.Қ. Үкімді орындаумен байланысты сұрақтар
бойынша заңнаманы жетілдіру мәселелері 28
Жүнісбеков Н.Н. Үлесті тұрғын ұй құрлысы аясында құқыққа қарсы іс-әрекет-
терге шолу 40
Муратова Р. Ә., Жугралина Б.М. Жастар қоршаған ортасындағы есірткіге тәуелділіктің
әлеуметтік-құқықтық және құқықтық мәселелері 48
Сембекова Б.Р. Террористік бағыттағы қылмыстық құқық бұзушылықтарға қарсы іс-
қимылды тактикалық-криминалистикалық қамтамасыз ету 62
Сеилханов Ж.Д. Айналыстан алып қойылған заттардың немесе айналысы шектелген заттардың контрабандасының қоғамдық қауіптілік мәселелері
(ҚР ҚК 286 бап)
70
Сулейманова И.И. Қазақстан Республикасында ювеналдық әділет жүйесін қалыптасты- ру және әрекет ету бойынша ІІМ қызметінің құқықтық және ұйымдастырушылық бастаулары
77
Азаматтық және экологиялық құқық
Аширбеков М. Е. Жерді өз бетімен басып алудың мәселелері мен болашағы 85 Турабаева Д.С. Отбасылық медиация: әлемдік тәжірибе мен Қазақстан Республикасы
және Қырғыз Республикасындағы даму болашағы 93
Халықаралық құқық
Амирова М.А Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік сатып алуды реттеу:
халықаралық-құқықтық талдау 105
Мырзаханова А.К., Абайдельданов Е.М. Қазақстан Республикасының ұлттық заңнама-
сында халықаралық құқықты жүзеге асыру 113
Панов С.К. Әмбебап мерзімді шолудың тиімділігі туралы 124
Contents
Financial and tax law
Каpsalyamovа S.S., Каpsalyamov K.Zh. Organizational and legal strategy of digitalization of
the Ministry of Finance of Kazakhstan 8
Criminal and criminal procedural Law
Akhpanov А.N. Tselerant form of criminal pre-trial proceedings 15 Bаlgyntayev А.К., Каnаtоv А.О. Problems of improving legislation on issues related to the
execution of the sentence 28
Zhunisbekov N.N. Overview of illegal actions in the field of shared housing 40 Muratova R.А., Zhugralina B.M. Socio-economic and legal issues of drug addiction in youth
environment 48
Sembekova B.R. Tactics - criminalistic ensuring counteraction to criminal offenses of terrorist
orientation 62
Seilkhanov Zh.D. Problems of public danger of smuggling withdrawn from circulation items or items whose circulation is limited (Article 286 of the Criminal Code of the Republic of Kazakhstan)
70
Suleimanova I.I. Legal and organizational beginnings of the Ministry of Internal Affairs on the formation and functioning of the juvenile justice system in the Republic of Kazakhstan 77
Civi аnd ecological Law
Ashirbekov M.Y. Unauthorized seizure of land: problems and prospects 85 Turabayeva D.S. Family mediation: world experience and development prospects in the Republics
of Kazakhstan and the Kyrgyz Republic 93
International Law
Amirova M.A. Regulation of public procurement in the Republic of Kazakhstan: international
legal analysis 105
Myrzakhanova A.K., Abaideldanov E.M. The implementation of international law in the
national legislation of the Republic of Kazakhstan 113
Panov S.K. On the issue of the effectiveness of the Universal Periodic Review 124
Содержание
Финансовое и налоговое право
Капсалямова С.С., Капсалямов К.Ж. Организационно-правовая стратегия цифровиза-
ции Министерства финансов Казахстана 8
Уголовное и уголовно-процессуальное право
Ахпанов А.Н. Целерантная форма уголовного досудебного производства 15 Балгынтаев А.О., Канатов А.К. Проблемы совершенствования законодательства по
вопросам, связанным с исполнением приговора 28
Жунисбеков Н.Н. Обзор противоправных действий в сфере долевого жилищного
строительства 40
Муратова Р.А., Жугралина Б.М. Социально-экономические и правовые вопросы
наркомании в молодежной среде 48
Сембекова Б.Р. Тактико - криминалистическое обеспечение противодействия уголовным
правонарушениям террористической направленности 62
Сеилханов Ж.Д. Проблемы общественной опасности контрабанды изъятых из
обращения предметов или предметов, обращение которых ограничено (ст. 286 УК РК) 70 Сулейманова И.И. Правовые и организационные начала деятельности МВД по формированию и функционированию системы ювенальной юстиции в Республи- ке Казахстан
77
Гражданское и экологическое право
Аширбеков М.Е. К вопросу противодействия самовольным захватам земли и
строительству самовольных построек: проблемы и перспективы 85 Турабаева Д.С. Семейная медиация: мировой опыт и перспективы развития в Республи-
ке Казахстан и Кыргызской Республике 93
Международное право
Амирова М.А. Правовое регулирование государственных закупок в Республике
Казахстан: международно-правовой анализ 105
Мырзаханова А.К., Абайдельданов Е.М. Имплементация норм международного права в национальное законодательство Республики Казахстан 113 Панов С.К. К вопросу об эффективности Универсального периодического обзора 124
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ҚҰҚЫҚ сериясы - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. LAW Series
77
№2 (127)/2019
МРНТИ 10.83.51
И.И. Сулейманова
Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Нұр-Сұлтан, Қазақстан (E-mail: ina.suleimanova@gmail.com)
Қазақстан Республикасында ювеналдық әділет жүйесін қалыптастыру және әрекет ету бойынша ІІМ қызметінің құқықтық және ұйымдастырушылық
бастаулары
Аннотация: мақалада кәмелетке толмаған құқық бұзушылардың құқықтарын қорғау жүйесін қалыптастыру және елде ювеналды әділет құру мәселелері көтеріледі. Кәмелетке толмағандардың нақты жағдайы ересек азаматтармен салыстырғанда бірнеше есе ауыр болды. Құқық субъектілі- гінің ерекшелігі, кішігірім өмірлік тәжірибесі, ата-анасына немесе өзге де заңды өкілдеріне тәу- елділігі кәмелетке толмағандардың өз құқықтарын ересек адам жасай алатындай тиімді қорғауға нақты мүмкіндігі жоқ болуына әкеп соғады. Мемлекет пен қоғам тарапынан олардың заңды мүд- делерін жоғары құқықтық қорғау қажеттілігі туындайды. Осыдан баланың құқықтары мен бостан- дықтарын іске асыру және қорғау тетігін құру және қамтамасыз ету жөніндегі шаралар кешенінің қаншалықты маңызды екені анық.
Кілт сөздер: бала құқықтары, кәмелетке толмағандардың құқықтары, кәмелетке толмаған құқық бұзушылар, ювеналды әділет органдары, ювеналды әділет жүйесі, әділет органдарының қы- зметі.
DOI: https://doi.org/10.32523/2616-6844-2019-127-2-77-84 Қазіргі таңда ең күрделі және сонымен бірге ең аз қамтылған мәселе болып жасөспірімнің қылмыстық іс-қимылдары мен жүріс-тұрысын мемлекет пен қоғам тара- пынан бақылау мәселесі болып табылады. Бұл мәселені шешудің ғылыми бастауларының негізінде кәмелетке толмағандардың арасындағы қылмыстылықтың алдын алу тұжы- рымдамасы болуы тиіс. Қылмыстылықтың алдын алу саясатының мазмұны жағынан толық қалыптасқан түсінігі жоқ. Бұл ішінара заң шығарушы, саясаткерлер, ғалым-криминологтар және құқық қорғау органдары жүйесінің қызметкерлері қолданатын терминдердің алуан түрлілігіне байланысты, ал олардың ішіндегі ең кең таралғаны – «қылмыспен күрес» тер- мині. Кәмелетке толмағандардың әлеуметтік, психологиялық, экономикалық ерекшелігін, олардың қылмыс жасауының себептері мен уәждемесінің ерекшеліктерін ескере отырып,
«күрес» емес, «алдын алу» терминін пайдаланған жөн [1]. Мәселен, кәмелетке толмаған- дардың қылмыстылығын алдын алудың мемлекеттік саясаты – бұл қоғам мен мемлекет- ті қылмыстық қол сұғушылықтан қорғау мақсатында кәмелетке толмағандардың қылмы- стылығы құбылысының алдын алудың негізгі міндеттерін, қағидаттарын, бағыттары мен құралдарын қалыптастыру және іске асыру бойынша мемлекеттік және мемлекеттік емес институттар жүйесінің белгілі бір идеяларға негізделген қызметі [2].
Қылмыстың алдын алудың мемлекеттік саясаты заңдылық пен құқықтық тәртіпті нығайту саласындағы саясаттың маңызды құрамдас бөлігі болып табылады. Қылмыс тір- шілік әрекетінің барлық салаларына еніп, оларға елеулі әсер ететіндіктен, қылмыстың ал- дын алу саясаты мемлекеттік саясаттың барлық негізгі салаларына әсер етеді. Әрбір сала өзінің ерекше нысанасына ие болуға ұмтылуы тиіс. Мақсатты тұжырымдау тұрғысынан ювеналды әділет тұжырымдамасын әзірлеу кезінде маңызды міндеттердің бірі кәмелетке толмағандардың істері бойынша сот төрелігінің кешенді сипатын негіздеу күмән тудыр- майды. Кәмелетке толмағандармен айналысатын соттың идеалды моделі-бұл салааралық сот юрисдикциясының соты, онда кәмелетке толмағандардың құқықтарын сотта қорғау
(саясаттың мақсаты ретінде кәмелетке толмағандардың құқықтары мен мүдделерін қорғау нысандарының бірі) [3], сондай-ақ олардың жасаған теріс қылықтары үшін заңды жауап- кершілігі және кәмелетке толмаған қылмыскерлерді қайта әлеуметтендіру мәселелері ке- шенді түрде шешіледі.
Мемлекеттің кәмелетке толмағандардың қылмыстылығын алдын алуды іске асыру- дың көптеген құралдары бар. Олардың арасындағы негізгілері:
• Әлеуметтік профилактика (өмірдің негізгі салаларында - тұрмыс, білім, еңбек, де- малыс салаларында кәмелетке толмағандардың құқықтары мен мүдделерін қорғауға бағыт- талған шаралар).
• Құқықтық тежеу (профилактикалық нормалар және құқықтық тәрбие жүйесі).
• Криминологиялық профилактика (қылмыстың себептері мен жағдайларын әлсіре- туге, оқшаулауға, бейтараптандыруға бағытталған шаралар).
• Виктимологиялық алдын алу (кәмелетке толмағандардың қауіпсіз өмір салтын қа- лыптастыруға, қылмыс құрбаны болу қаупін азайтуға және виктимогендік ортаны әлсіре- туге бағытталған шаралар).
• Қылмыстық-құқықтық ескерту (қылмыстық құқық құралдары арқылы қылмыстар- дың алдын алу. Және қылмыстық-атқару құқығы), оның өзегі-тиімді жазаны қолдануды қамтамасыз ету және оны орындау болып табылады [4].
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығын алдын алу субъектілері мемлекеттік емес институттар бола алады. Алайда, кәмелетке толмағандардың қылмысын алдын алу- дың кейбір маңызды функцияларын азаматтық қоғам өзіне алатын көптеген елдерден айыр- машылығы, Қазақстанда азаматтық қоғамның, саяси партиялар мен қоғамдық ұйымдардың әлсіздігі салдарынан мемлекет осы функциялардың іс жүзінде барлық орындалуын өзіне алуы тиіс.
Қылмыстың алдын алу саясатының үш деңгейі бар: ұлттық, аймақтық және жер- гілікті [1, 33]. Олардың әрқайсысына саясатты қалыптастыру мен іске асырудың өзіндік ерекшеліктері тән. Осы ерекшеліктердің негізінде Конституциялық шындық жатыр. Кәме- летке толмағандардың өмір сүруінің негізгі салаларын құрайтын қоғамдық қатынастардың көпшілігі ҚР және оның әкімшілік-аумақтық бірліктерінің бірлескен қарамағында бола- ды. Қазіргі уақытта Қазақстанда құқық қорғау органдарының балалар қылмысының ал- дын алу мен кәмелетке толмағандарды тәрбиелеуде білім беру құрылымдарының күшімен қатысуының ақылға қонымды теңгерімін белгілеу мәселесіне кешенді ғылыми көзқарас қажеттілігі туындады. Айта кету керек, қылмыскерлерге кәмелетке толмағандарды тікелей орындаушы ретінде тарту тиімді, өйткені олар неғұрлым жеңіл жауапкершілікке тартылады [3, 156]. Жасөспірімдер қылмысын жасауға ұмтылған, ересек қылмыскерлер құқық қорғау органдарының қарауынан тыс қалудан үмітті. Ішкі істер органдарының бағалауы бойынша, кәмелетке толмағандардың құқық бұзушылық жасауына ықпал ететін себептер арасында балалардың ата-аналары мен заңды өкілдері тарапынан кәмелетке толмағандарды тәрбие- леу жөніндегі міндеттерді орындамау және отбасылық қолайсыз жағдай орын алады.
Қазіргі уақытта жастар ортасында экстремистік көріністер проблемасы бар. Мұн- дай қылмыстардың статистикасы өте аз, бірақ олардың теріс әсерін елемеуге болмайды.
Қазіргі уақытта кәмелетке толмағандар жасаған зорлық қылмыстар соңғы уақытта аса қа- тыгездікпен, құрбандарға адамгершілікке жатпайтын қараумен сипатталатын ересектердің қылмыстарына сәйкес келеді. Ересектерден гөрі, кәмелетке толмағандар әлдеқайда жиірек топпен бірге қылмыс жасайды (шамамен екі есе көбірек), бұл жалпы топтық мінез-құлық сипатындағы жасқа тәндігімен байланысты. Сондықтан олардың бос уақытын бірлесіп өт- кізетін құрдастарымен қылмыс жасауы аса тән. Қазіргі уақытта мұндай топтар кәмелет- ке толмағандар қылмыстарының жалпы санының 80%-ға жуығын жасайды. Қылмыстың төрттен бір бөлігін кәмелетке толмағандар ересек қылмыскерлермен бірге жасайды. Ба-
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ҚҰҚЫҚ сериясы - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. LAW Series
79
№2 (127)/2019
лалардың, жасөспірімдер мен жастардың құқық бұзушылардың мінез-құлқының ерекше латенттілігі туралы да ұмытпаған жөн. Тонау, қарақшылық шабуылдарға қатысу, жас бала- лар тобы жасаған ұрлық, ойдан жасалған, осы секілді адамға қарсы аса қатыгез қылмыстар дұрыс бағаланбайды, ал оларды жасаған адамдар әдетте жазасыз қалады [5].
Криминологиялық зерттеулер бұрын ғылым мен тәжірибе саласынан тыс қалған кәмелетке толмағандар қылмысының тағы бір теріс сапалық сипаттамасын, ұйымдасқан қылмыспен байланысты көрсетеді. Кәмелетке толмағандарды ұйымдасқан қылмыстық іс-әрекетте пайдалану аз материалдық шығынды талап етеді; олардың құқық бұзушылық мінез-құлқы көбінесе жасырын болып қалады; жас ерекшелігіне және өмірлік тәжірибесінің жеткіліксіздігіне байланысты жасөспірімдер мен жасөспірімдер пайымдауда, бағалауда то- лық дербес емес және жалғанға оңай беріледі, тәуекелге бейім. Зерттеу деректері бойын- ша ұйымдасқан қылмыстық топқа қатысушылардың кемінде 10%-ы кәмелетке толмаған [5, 78]. Қылмыстық қызметке жас шамасындағы тартылу жас құқық бұзушыларды жеке тұлға мен мінез-құлыққа әсер ететін қылмыстық ортамен тығыз байланыстырады, жеке басының құндылық жүйесін қалыптастырып, осылайша одан әрі өмір жолын алдын ала айқындайды.
Егер бұл құбылысты салыстырмалы түрде жаппай деп қарайтын болсақ, жастар ортасының одан әрі терең криминализациясының қауіптілігін атап өткен жөн. Тағы бір проблеманы белгілеу қажет: кәмелетке толмағандар өз құқықтарын қорғау үшін көп жағдайда ата-ана- ларға немесе басқа заңды өкілдеріне көмек сұралады. Кейде олар бұзылған құқықтарды қорғау үшін сот органдарына немесе ішкі істер органдарына жүгінуден бас тартады және қылмыс жасаған кезде, олардың бірі ата-анасынан қорқу немесе милицияға теріс көзқарас болып табылады. Кейде ішкі істер органдары қызметкерлерінің кәмелетке толмағандардың құқықтарын бұзу фактілерін айтуға тура келеді. Қазақстан Республикасы құқық қорғау ор- гандары қызметкерлерінің кәмелетке толмағандардың құқықтарын неғұрлым типтік бұзуы:
құрметтемеу және бейтаныс етпеу; Халықпен қабылдау және қарым-қатынастың Этикалық ережелері; ешкім де азаптауға, зорлық-зомбылыққа және қатыгездікке ұшырамауға тиіс.
Бұл ретте, құқық қорғау органдары қызметкерлерінің этикалық және заңды мінез-құлқы- ның ұлттық және халықаралық нормативтік негіздерін нақты білуі қажет. Оларға мыналар жатады:
• халықаралық: Құқықтық тәртіпті қолдау жөніндегі лауазымды тұлғалардың жүріс- тұрыс кодексі (БҰҰ Бас Ассамблеясының 1979 жылғы 17 желтоқсандағы 34/169 резолюци- ясы); Құқықтық тәртіпті қолдау жөніндегі лауазымды тұлғалардың күш пен атыс қаруын қолданудың негізгі принциптері (БҰҰ Бас Ассамблеясының 1990 жылғы 18 желтоқсандағы 45/166 резолюциясы); Заңсыз, ерікті және жиынтық жазалардың тиімді алдын алу және тергеу принциптері (1989 жылғы 24 мамырдағы 1989/65 ЭКОСОС резолюциясы); Азап- тауларға және басқа да қатыгез, адамгершілікке жатпайтын немесе ар-намысты қорлай- тын іс-әрекеттер мен жазалау түрлеріне қарсы Конвенция (БҰҰ Бас Ассамблеясының 1984 жылғы 10 желтоқсандағы 39/46 резолюциясы); Сот органдары тәуелсіздігінің негізгі прин- циптері (БҰҰ Бас Ассамблеясының 1985 жылғы 13 желтоқсандағы 40/146 резолюциясы);
Сот қудалауын жүзеге асыратын адамдардың рөліне қатысты басшылық принциптер (БҰҰ Бас Ассамблеясының 1990 жылғы 18 желтоқсандағы 45/166 резолюциясы); Полиция тура- лы Еуропа Кеңесінің декларациясы; 2001 ж. Полиция этикасының Еуропалық кодексі.
• мемлекетішілік: «ҚР Ішкі істер органдары туралы» Қазақстан Республикасының 2014 жылғы 23 сәуірдегі Заңы; Қазақстан Республикасы Ішкі істер органдарының қатар- дағы және басшы құрамдағы адамдарының анты (ҚР Президентінің 2005 жылғы 23 сәуір- дегі №1559 Жарлығымен бекітілген); Қазақстан Республикасы Ішкі істер органдары қы- зметкерлерінің Ар-намыс кодексі (Қазақстан Республикасы Ішкі істер министрінің 2011 жылғы 25 тамыздағы №248 бұйрығымен бекітілген); «Жедел-іздестіру қызметі туралы»
Қазақстан Республикасының 1994 жылғы 15 қыркүйектегі Заңы; 2014 ж. 4 шілдедегі Қа-
зақстан Республикасының қылмыстық-процестік Кодексі.
Осы проблеманың өзектілігі мен маңыздылығын назарға ала отырып, ішкі істер ор- гандары кәмелетке толмағандардың заңды мүдделерін қорғауға және балалар қылмысы- ның алдын алуға бағытталған профилактикалық қызметті жүзеге асыруға ерекше назар аударады. Ішкі істер органдары кәмелетке толмағандардың қадағалаусыздығы мен құқық бұзушылықтарының алдын алу жүйесіне кіреді [5, 121]. Олар кәмелетке толмағандардың істері және олардың құқықтарын қорғау жөніндегі комиссиялармен, халықты әлеуметтік қорғауды басқару органдарымен, білім беруді басқару органдарымен, қамқоршылық және қорғаншылық органдарымен, жастар ісі жөніндегі органдармен өзара іс-қимыл жасайды.
Кәмелетке толмағандардың қадағалаусыз қалуының және құқық бұзушылықтың ал- дын алу жөніндегі қызмет Қазақстан Республикасының заңнамасымен реттеледі, ол ең алдымен, ҚР Конституциясына, сондай-ақ халықаралық заңнаманың жалпыға бірдей та- нылған нормаларына негізделеді [5, 17]. Оған ҚР «Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қа- луының алдын алу туралы» 2004 жылғы 9 шілдедегі №591-ІІ Заңын, ҚР басқа да заңдары мен өзге де нормативтік-құқықтық актілерін жатқызуға болады.
Мұнымен қоса бұл қызмет ҚР Ішкі істер министрлігінің нормативтік актілерімен рет- теледі: «Ішкі істер органдарының кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі учаскелік по- лиция инспекторларының қызметін ұйымдастыру қағидаларын бекіту туралы» Ішкі істер министрінің 2015 жылғы 29 желтоқсандағы №12953 бұйрығы; «Кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталықтарында кәмелетке толмағандарды ұстау қағидаларын бекіту туралы»
Ішкі істер министрінің 2011 жылғы 14 қаңтардағы №6734 бұйрығы.
Кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі бөлімшенің қызметі: олар аудандық, қа- лалық бөлімдерде (басқармаларда), сондай-ақ көліктегі ішкі істер бөлімдерінде бар. Олар кәмелетке толмаған құқық бұзушылармен, сондай-ақ балаларын тәрбиелеу және күтіп-бағу жөніндегі өз міндеттерін орындамайтын немесе оларға қатыгездікпен қарайтын ата-анала- рымен немесе заңды өкілдерімен жеке профилактикалық жұмыстар жүргізеді. Жасының себебінен немесе өмірлік тәжірибесінің жеткіліксіздігіне байланысты жасөспірімдер олар- ды қылмыс немесе қоғамға жат іс-әрекеттер жасауға тартатын тәжірибелі қылмыскерлердің қолында құралға айналады. Кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі бөлімшелердің міндеті – осындай адамдарды, сондай-ақ кәмелетке толмағандардың ата-аналарын немесе олардың заңды өкілдері мен өз міндеттерін орындамайтын лауазымды адамдарды анықтау.
Кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі бөлімшелердің қызметкерлері белгіленген тәртіпке сәйкес мұндай адамдарға Қазақстан Республикасының заңнамасында көзделген шараларды қолдану туралы ұсыныстар енгізеді. Егер өз қызметі барысында кәмелетке тол- мағандардың істері жөніндегі бөлімшелердің қызметкерлері мемлекеттің көмегіне мұқтаж балаларды анықтаса, онда олар мұндай балаларды кәмелетке толмағандардың қадағалау- сыз қалуының және құқық бұзушылықтың алдын алу жүйесінің тиісті органдарына немесе мекемелеріне жібереді [6].
Қылмыстық жауаптылық жасына толмаған жасөспірімдердің құқық бұзушылықтары немесе қоғамдық қауіпті әрекеттері туралы келіп түскен барлық өтініштер мен хабарлама мәліметтерін бөлімше қызметкерлері белгіленген тәртіппен қарайды, содан кейін кәмелетке толмағандардың қадағалаусыздығына мүдделі органдарды олардың құқық бұзушылықта- ры және осыған ықпал еткен себептер мен жағдайлар туралы хабардар етеді. Құқық бұзушылық жасаған кәмелетке толмаған адамды ішкі істер органдарының бөлімшелеріне жеткізу туралы оның ата-анасын немесе заңды өкілдерін хабардар етеді (бұл ретте кәмелет- ке толмаған адам 3 сағаттан аспайтын уақыт ұсталуы мүмкін) [6]. Әрбір осындай жағдай туралы хаттама жасалады. Кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі бөлімше кәмелет- ке толмаған құқық бұзушыларды, кәмелетке толмағандарды қоғамға қарсы іс-әрекеттерге
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ҚҰҚЫҚ сериясы - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. LAW Series
81
№2 (127)/2019
тартатын адамдарды және өз міндеттерін орындамайтын және балалармен қатал қарым-қа- тынаста болатын ата-аналарды, заңды өкілдерді есепке алуды жүргізеді. Сондай-ақ қыз- меткерлер ҚР заңнамасына сәйкес кәмелетке толмағандарға, олардың ата-аналарына ықпал ету шараларын қолдану туралы ұсыныстарды сотқа енгізу үшін қажетті материалдарды дайындауға қатысады.
Кәмелетке толмағандардың қылмыстылығын алдын алуда ішкі істер органдарының кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі бөлімшелерінің қызметкерлеріне жәрдем көр- сететін, кәмелетке толмағандардың құқық бұзушылық жасауына ықпал ететін себептер мен жағдайларды жою жөнінде шаралар қабылдайтын және балаларды тәрбиелеу жөніндегі өз міндеттерін орындамайтын ата-аналарды және кәмелетке толмағандарға теріс әсер ететін адамдарды анықтайтын учаскелік инспекторларға ерекше рөл беріледі. Олар үй тұрғын- дарымен, білім беру, денсаулық сақтау қызметкерлерімен және тұрғын үй-коммуналдық шаруашылық қызметкерлерімен өзара іс-қимыл кезінде қажетті ақпаратты алады [7].
Кәмелетке толмағандарды бейімдеу орталықтарында кәмелетке толмаған құқық бұзушыларды тәулік бойы қабылдау және уақытша ұстау жүргізіледі. Бұл олардың өмірі мен денсаулығын қорғау үшін, сондай-ақ кәмелетке толмағандардың қайта құқық бұзушылықтарының алдын алу үшін жасалады. Балалармен жеке алдын алу жұмыстарын жүргізеді: олардың жасалған құқық бұзушылыққа қатыстылығын, олардың жасалуына қан- дай себеп болғанын анықтайды [8]. Сонымен қатар бұл туралы басқа да тиісті ұйымдарды хабардар етеді. Бұл орталықтарға сот үкімі бойынша немесе судьяның қаулысы бойынша жабық үлгідегі арнаулы оқу тәрбие мекемелеріне жіберілетін жасөспірімдер немесе оларды жабық үлгідегі оқу-тәрбие мекемелеріне орналастыру туралы мәселені соттың қарастыруын уақытша күтетін жасөспірімдер немесе сол жерден өз бетінше кетіп қалған жасөспірімдер немесе қылмыс жасаған кәмелетке толмағандар, бірақ олардың жасы қылмыстық жауап- кершілік жасына жатпайтын балалар және т.б. орналастырылады. Жасөспірімді уақытша ұстау орталығына орналастыру үшін негіз керек: сот шешімі немесе соттың үкімі [7].
Ішкі істер органдарының қызметіне ювеналдық технологияларды енгізу қажеттілігін қарастырайық. Ішкі істер органдарында кәмелетке толмағандардың қылмыстылық пробле- масы тек учаскелік инспекторлар мен кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі бөлім- шелер ғана емес, сондай-ақ тергеу және анықтау органдары да кездеседі. Өкінішке орай, қазіргі уақытқа дейін Қазақстанда жасөспірімдермен жұмыс жасаудың үйлесімді жүйесі әзірленбеген, онда бір жағынан ата-аналар, мектепке дейінгі мекемелердің тәрбиешілері, мұғалімдер мен педагогтар, дәрігер-психологтар, ал екінші жағынан-учаскелік полиция ор- гандарынан бастап мемлекеттік ішкі істер органдары, қорғаншы және қамқоршы органдар, кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі комиссиялар және т.б. бар. Рас, әділдік үшін, бұл бағыттағы жұмыс баяу болсын, бірақ жүріп жатыр, тіпті сот жүйесінің ювеналды сот- тарға көшуі жоспарланып отыр (кейбір қалаларда ювеналды соттардың «пилоттық» жо- балары жұмыс істеп тұр) [9]. Бірақ бұл жеткіліксіз. Қазақстанда ювеналдық әділет құру процесі: кәмелетке толмағандарға арналған сот төрелігі саласындағы заңнамаға өзгері- стер жоспарланып отыр; шетелдік мамандардың қатысуымен қалпына келтіру сот төрелігі бағдарламаларын жасауда халықаралық тәжірибені пайдалану зерделенеді және енгізуге дайындалуда. Соның ішінде осы тәжірибені негізге ала отырып, ішкі істер органдары юве- налдық әділет жүйесінің құрамдас бөлігі ретінде өз қызметіне кәмелетке толмағандар қыл- мысының алдын алу жөніндегі ювеналдық технологияларды кеңінен енгізген жөн. Мұндай сот төрелігі жүйесі кәмелетке толмағандардың құқық бұзушылықтары немесе қылмыстары туралы хабарламаларды қарау кезінде, сондай-ақ кәмелетке толмағандар жасаған қылмы- стық істерді тергеу кезінде ішкі істер органдарының өкілеттіктерінің көлемін неғұрлым нақты айқындау үшін қолданыстағы заңнаманы біртіндеп өзгерту талап етіледі. Құқық қорғау органдары қызметкерлерінің шетелдік құқық қорғау органдарының тәжірибесіне
үнемі ақпараттық қол жеткізуі тиіс. Осы проблемамен айналысатын құқық қорғау орган- дары қызметкерлерінің тиісті білімі болуы тиіс (тек заңгерлік ғана емес, әсіресе ювеналды әділет саласында, сонымен қатар психологиялық және педагогикалық білімі болуы тиіс, өйткені жасөспірім ересек адамға қарағанда неғұрлым нәзік психикалық ұйымы бар және оған деген көзқарас ерекше болуы тиіс). Кәмелетке толмағандарға қатысты барлық отан- дық және халықаралық нормативтік-құқықтық актілерді қамтитын бірыңғай ақпараттық база қажет. Ішкі істер органдарының ата-аналармен, қорғаншылық және қамқоршылық органдарымен, кәмелетке толмағандардың істері жөніндегі комиссиямен, ювеналдық қы- зметпен, сондай-ақ ювеналдық сотпен және «балалар» адвокаттарымен және әлеуметтік қызметкерлермен өзара іс-қимылының жолға қойылған жүйесін әзірлеу міндеті өткір тұр.
Осы бағыттағы жұмысты қазіргі заманғы техниканың (мысалы, бейнеконференциялардың) жетістіктерін пайдаланбай, сондай-ақ Ішкі істер органдарының «отбасылық конференция- ларға» қатысу тәжірибесін пайдаланбай (Жаңа Зеландияда болып отырғандай) жөнге кел- тіру мүмкін емес [10].
«Кәмелетке толмағандар арасындағы құқық бұзушылықтардың профилактикасы мен балалардың қадағалаусыз және панасыз қалуының алдын алу туралы» ҚР Заңына (2004 ж. 9 шілдедегі №591-ІІ) сәйкес кәмелетке толмағандардың қадағалаусыз және панасыз қа- луының алдын алуға елеулі өзгерістер енгізілді және кәмелетке толмағандарды ішкі істер органдарының кәмелетке толмаған құқықбұзушыларды уақытша ұстау орталықтарына ор- наластыру тәртібі енгізілді.
Осылайша, жасөспірімдер қылмысының ұлғаюына және ішкі істер органдарының ал- дын алу іс-шараларын өткізу қажеттілігіне байланысты проблемалар Қазақстанда ювенал- дық әділет, яғни қызметі кәмелетке толмағандардың құқықтары мен заңды мүдделерін сот- та қорғауға және ішкі істер органдарының қызметіне ювеналдық технологияларды енгізуге бағытталған мемлекеттік-құқықтық институттар мен органдардың белгілі бір жүйесін құру қажеттілігін тікелей және жанама түрде туындатады.
Қолданылған әдебиеттер
1 Беляева Л.И. Несовершеннолетний в воспитательной колонии: Международные стан- дарты / Л.И. Беляева. - Москва: Институт прав человека, 1998. – 179 с.
2 Жетписбаев Б.А. Ювенальная юстиция: учебник / Б.А. Жетписбаев. - Алматы: Данекер, 2002. - 143 с.
3 Марковичева Е.В. Ювенальное уголовное судопроизводство: модели, функции, принци- пы. Монография / Е.В. Марковичева. - Москва: ЮНИТИ-ДАНА, 2010. - 271 с.
4 Симонов С.В. Социально-правовые аспекты восприятия ювенальной юстиции // Наука – 2010. – №2. – С. 9-11.
5 Правовые основы ювенальной юстиции в Казахстане: теория и практика. Монография / Е.К. Кубеев, Г.З. Кожахметов, А. Божкараулы, К.С. Муслимова, Р.М. Жамиева. - Караганда:
КарГУ, 2016. - 184 с.
6 Тайторина Б.А. Проблемы организации деятельности ювенальных судов в Республике Казахстан // Вестник КазНУ имени Аль-Фараби. Серия юридическая – 2012. – №3 (63). – С.
80-86.
7 Есбергенова Ш.Е. Некоторые вопросы защиты прав несовершеннолетних в Республике Казахстан // Қазақ өркениеті – 2015. – №3 (60). – С. 64-66.
8 Акажанова А.Т. Программа социально-психологической работы с несовершеннолетними воспитанниками пенитенциарных учреждений // Қазақстан Республикасы Ұлттық ғылым академиясының хабаршысы. Қоғамдық және гуманитарлық ғылымдар сериясы – 2017. –
№5 (291). – С. 70-73.
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің ХАБАРШЫСЫ. ҚҰҚЫҚ сериясы - BULLETIN of L.N. Gumilyov Eurasian National University. LAW Series
83
№2 (127)/2019
9 Бимбетов А.Б. Задачи и функции ювенальных судов в Республике Казахстан // Зертте- уші – 2012. – №9-10 (77-78). – С. 73-77.
10 Бимбетов А.Б. Особенности ювенальной юстиции в зарубежных странах // Ғылыми зерттеулер әлемі – 2012. – №9-10 (63-64). – С. 36-42.
И.И. Сулейманова
Евразийский национальный университет имени Л.Н.Гумилева, Нур-Султан, Казахстан
Правовые и организационные начала деятельности МВД по формированию и функционированию системы ювенальной юстиции в Республике Казахстан
Аннотация. В статье поднимаются вопросы формирования системы защиты прав несовер- шеннолетних правонарушителей и создания ювенальной юстиции в стране. Фактическое поло- жение несовершеннолетних оказалось в несколько раз тяжелее по сравнению с взрослыми граж- данами. Специфика правосубъектности, небольшой жизненный опыт, зависимость от родителей или иных законных представителей приводят к тому, что несовершеннолетние не имеют реальной возможности защищать свои права столь же эффективно, как это может делать взрослый человек.
Возникает необходимость повышенной правовой защиты их законных интересов со стороны госу- дарства и общества. Отсюда понятно, насколько важен комплекс мер по созданию и обеспечению механизма реализации и защиты прав и свобод ребенка.
Ключевые слова: права ребенка, права несовершеннолетних, несовершеннолетние право- нарушители, ювенальная юстиция, органы ювенальной юстиции, система ювенальной юстиции, деятельность органов юстиции.
I.I. Suleimanova
L.N.Gumilyov Eurasian National University, Nur-Sultan, Kazakhstan
Legal and organizational beginnings of the Ministry of Internal Affairs on the formation and functioning of the juvenile justice system in the Republic of Kazakhstan
Abstract: The article raises the issues of the formation of the system of protection of the rights of juvenile offenders and the creation of juvenile justice in the country. The actual situation of minors was several times worse than that of adult citizens. The specifics of legal personality, little life experience, dependence on parents or other legal representatives lead to the fact that minors do not have a real opportunity to protect their rights as effectively as an adult can do. There is a need for increased legal protection of their legitimate interests by the state and society. Hence, it is clear how important a set of measures is to create and ensure a mechanism for the realization and protection of the rights and freedoms of the child.
Key words: child rights, juvenile rights, juvenile offenders, juvenile justice, juvenile justice authorities, juvenile justice system, activities of justice bodies
References
1. Beljaeva L.I. Nesovershennoletnij v vospitatel’noj kolonii: Mezhdunarodnye standarty [Minor in an educational colony: International standards]. (Human Rights Institute, Moskow, 1998, 179 p.).
2. Zhetpisbaev B.A. Juvenal’naja justicija: uchebnik [Juvenile justice: a textbook]. (Daneker, Almaty, 2002, 143 p.).
3. Markovicheva E.V. Juvenal’noe ugolovnoe sudoproizvodstvo: modeli, funkcii, principy.
Monografija [Juvenile criminal justice: models, functions, principles. Monograph]. (JUNITI- DANA, Moskow, 2010, 271 p.).
4. Simonov S.V. Social’no-pravovye aspekty vosprijatija juvenal’noj justicii [Social and legal aspects of the perception of juvenile justice], Nauka [Science], 2, 9-11 (2010). [in Russian].
5. Pravovye osnovy juvenal’noj justicii v Kazahstane: teorija i praktika. Monografija [Legal basis of juvenile justice in Kazakhstan: theory and practice. Monograph], E.K. Kubeev, G.Z.
Kozhahmetov, A. Bozhkarauly, K.S. Muslimova, R.M. Zhamieva, (KarGU, Karaganda, 2016, 184 p.).
6. Tajtorina B.A. Problemy organizacii dejatel’nosti juvenal’nyh sudov v Respublike Kazahstan [Problems of organization of activities of juvenile courts in the Republic of Kazakhstan], Vestnik KazNU imeni Al’-Farabi. Serija juridicheskaja [Bulletin of Al-Farabi Kazakh National University. Series of Law]. 3 (63), 80-86 (2012). [in Russian].
7. Esbergenova Sh.E. Nekotorye voprosy zashhity prav nesovershennoletnih v Respublike Kazahstan [Some issues of protecting the rights of minors in the Republic of Kazakhstan], Qazaq orkenietі [Kazakh civilization]. 3 (60), 64-66 (2015). [in Russian].
8. Akazhanova A.T. Programma social’no-psihologicheskoj raboty s nesovershennoletnimi vospitannikami penitenciarnyh uchrezhdenij [The program of social and psychological work with minor pupils of penitentary institutions], Qazaqstan Respublikasy Ulttyq gylym akademijasynyn habarshysy. Qogamdyq zhane gumanitarlyq gylymdar serijasy [Bulletin of National Science Academy of the Republic of Kazakhstan. Series of social and humanitarian sciences]. 5 (291), 70-73 (2017). [in Russian].
9. Bimbetov A.B. Zadachi i funkcii juvenal’nyh sudov v Respublike Kazahstan [Tasks and functions of juvenile courts in the Republic of Kazakhstan], Zertteushі [Researcher]. 9-10 (77- 78), 73-77 (2012). [in Russian].
10. Bimbetov A.B. Osobennosti juvenal’noj justicii v zarubezhnyh stranah [Features of juvenile justice in foreign countries], Gylymi zertteuler alemі [The world of science researches].
9-10 (63-64), 36-42 (2012). [in Russian].
Автор жайлы ақпарат:
Сулейманова И.И. – Халықаралық құқық кафедрасының 2-курс магистранты, Заң фа- культеті, Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті, Сәтпаев көш., 2, Нұр- Сұлтан, Қазақстан.
Suleimanova I.I. – 2-course master-degree student of International Law Department, Faculty of Law, L.N.Gumilyov Eurasian National University, Satpayev str., 2, Nur-Sultan, Kazakhstan.
